“Staatsveiligheid, well, destyds nog Nasionale Intelligensie se direktoraat van eksterne operasies, het intel ontvang dat Renamo van die missiele bewus was. This made them very nervous, want daar was potensiaal vir ’n baie unstable omgewing reg op ons grens as die missiele in Renamo se hande sou val.
“Maar hul eintlike worry was dat Gorongosa reg onder die commercial flight paths van die Seychelles en die Comoros na Harare en Johannesburg lê. Met die reach van die SA-9’s sou dit die hele Suider-Afrikaanse airspace in gevaar stel. Jy sal onthou watter krisis die afskiet van president Samora Machel se vliegtuig destyds veroorsaak het.
“Dit was critical dat die missiele nie in Renamo se hande beland nie. NI het nie destyds die capacity gehad vir sulke ops nie, and they approached us. Ons moes die missiele sonder die wete of toestemming van die Mosambiekse regering uithaal. Dit was die goal van Ops Mavic. MI het ingestem en met die beplanning daarvan begin, en dit deploy binne twee weke, toe die missiele in Beira uit Libië aankom.”
Twee weke? Beslis nie ’n gesonde situasie vir die tweemanspan wat die operasie moes uitvoer nie. Normaalwag sou ons spanne weke lank elke stap inoefen.
Sekondes tel in so ’n operasie, en slegs wanneer operateurs sekere aksies oor en oor geoefen het, kon hulle die spiergeheue ontwikkel om dit suksesvol onder druk en in die donker uit te voer. Met net twee weke se voorbereiding sou hulle bloot tyd gehad het om die logistieke deel van die operasie te beplan, die terrein op ’n afstand te leer ken, en te besluit op prosedures vir noodonttrekking en eksfiltrasie.
Stephens vertel in breë trekke hoe Carlos en Freitas met hul Klepper met donkermaan tot naby die militêre hawe in Beira gekom het, die boot, radio en toerusting versteek en met ligte pakke tot binne sig van die kaai gekom het. Dit is bewaak deur troepe van FADM, die Mosambiekse gewapende magte. Hier het hulle twee dae lank die laai van die missiele op drie vlakromp-rivierbote dopgehou. Dit sou vir hulle onmoontlik gewees het om die missiele hier te probeer verwoes – die sekuriteit was uiters streng.
Die enigste opsie was om die rivierbote te volg na hul uiteindelike bestemming, en vir ’n geleentheid te wag wanneer die sekuriteit verslap, buite hoorbare afstand van Beira.
Ek kyk na die lugfoto van die omgewing. Beira is geleë aan die mond van die Pungwe, ’n kronkelende watermassa wat vir etlike kilometers die binneland in begaanbaar is.
Die rivier se slangagtige kinkels vernou ná sowat veertig kilometer, en draai noord vir omtrent nog tagtig kilometer waar dit die suidgrens van die Gorongosa-provinsie vorm. Na my mening sou Frelimo die missiele so ver noordwes geneem het as wat die water dit toelaat, en dan ’n tydelike basis daarvoor bou.
Om die bote helder oordag te agtervolg sou geweldig moeilik gewees het. Hul enigste opsie sou wees om tot donker te wag en die bote te gaan soek. Gelukkig was dit gou duidelik dat die FADM beplan het om die missiele in die nag te vervoer. Dit sou sin maak – Renamo het orals oë gehad.
Die FADM-bote is teen elfuur die aand uit die hawe en stadig stroomop verby die twee. Carlos en Freitas kon hulle met nagsigtoerusting volg, vyfhonderd meter agter hulle in die stroom.
Met donkermaan, en met die geraas wat die rivierbote se enjins gemaak het, asook die watergeruis, sou ons span ’n goeie kans gestaan het om onopgemerk te bly.
Stephens vertel hoe Carlos en Freitas die bote tot eerste lig gevolg en toe opgelê het naby die dorpie Mafambisse, by ’n groot winkelhaak in die Pungwe.
Stephens stap na die geprojekteerde kaart en wys na waar die rivier sowat ’n kilometer breed is. Die bote het blykbaar hier vasgemeer en wagte is uitgeplaas. Carlos en Freitas het die area verken en op ’n vernietigingsplan besluit. Freitas sou die Klepper in die rivier gereed hou terwyl Carlos die ladings plaas.
“Freitas het later met sy debriefing vertel alles het aanvanklik goed verloop, maar dit wou voorkom asof Carlos deur ’n wag surprise is,” sê Stephens. Volgens hom was daar meteens skote en chaos. Hy het tot op die nippertjie gewag, soos hulle ooreengekom het, maar toe Carlos nie sy verskyning maak nie, moes hy die eksfiltrasieplan volg en het hy so stil moontlik weggeroei.
Carlos het ook nie soos afgespreek binne die volgende twee uur by die nood-RV uitgekom nie, en Freitas het aanvaar hy’s dood of gevange geneem. Freitas is later weer deur ons duikbootspan opgepik.
“Ons het vir weke asem opgehou. As Carlos captured was, sou ons op diplomatieke vlak daarvan gehoor het. Maar dit was grafstil. Ons het gehoop dat die FADM Carlos vir ’n Renamo-soldaat sou aansien, en daar geen trace terug na ons operasie sou wees nie.”
Stephens sê hoëvlak-fotografie van die gebied het niks opgelewer nie. Ná die aanval het Frelimo klaarblyklik die bote na digter skuiling verskuif, en hul sekuriteit opgeskerp. Daar was geen teken van die missiele nie, en nog minder van Carlos. Vir langer as ’n jaar.
Ek kyk hom afwagtend aan.
“En?”
“Toe, drie maande terug, kontak staatsveiligheid se direktoraat teen georganiseerde misdaad ons. Iemand wat soos Carlos lyk, was blykbaar betrokke by die rhino poaching in die verre weste van Mosambiek.”
“Ek sluk dit nog nie. Hoekom dink hulle dis Carlos?”
“I’m getting to that.”
Stephens roep ’n ander kaart op, en wys na ’n groot meer aan die oosgrens van die Krugerwildtuin.
“Dit is die Massingir-meer in die Parque Nacional do Limpopo. Georganiseerde Misdaad werk al ’n geruime tyd saam met ’n unit van die SAPS en Sanparke om die joint protection zone te patrolleer.
“Vir staatsveiligheid is die patrollies bloot ’n cover vir die werklike operasie – om informante in die omgewing te recruit, of nog beter, om agente die Lagoa Nova-gebied te laat infiltreer, hier, waar die poachers deurbeweeg na die JPZ.”
Hy wys na ’n beboste gebied met lae koppies, klein valleie met vloedvlaktes in die meerarea. Infiltrasie lyk godsonmoontlik: hope kraaltjies tussen die kolle bos en groot oop ruimtes wat ongemerkte indringing baie moeilik sou maak.
Stephens sê tot dusver was staatsveiligheid se operasie minder suksesvol. Die plaaslike bevolking steun die stropery, neem selfs aktief daaraan deel – hetsy as jagters of as vooraf-waarskuwing vir die stropers wat deur hul areas na die Kruger beweeg.
In sulke van-die-hand-na-die-tand ekonomieë is die enorme bedrae geld wat lojaliteit en stilswye koop sekerlik onweerstaanbaar. Voeg hierby die tipiese intimidasie en vrees waarmee die poacher bosses oor die mense beheer hou, en jy het ’n ideale omgewing vir die ontstaan van ’n ondeurdringbare organisasie – en ’n intelligensie-nagmerrie.
“Die joint task force het byna een van hulle veldwagters in ’n ambush verloor. Die groep het onder kwaai vuur gekom en moes terugval. One of them got pinned down. Sy buddies kon nie by hom uitkom nie, en moes vir backup wag het. In daai tyd is hy geskiet, blykbaar.
“Toe die backup opdaag, was die poachers lankal weg. Hulle het die veldwagter in die bos gekry, skietwond in die bors. Hy het baie bloed verloor, maar hulle kon hom by ’n hospitaal kry.
“Toe staatsveiligheid hom uiteindelik debrief, het hy vertel die poacher boss self het hom geskiet. He was lucky to be alive. Ons is nie seker nie, maar dit wil voorkom of die poachers hom deliberately geskiet en lewend gelos het. As a warning.
“Hy kon darem ’n beskrywing gee vir ’n identikit. Staatsveiligheid se rekenaars het slegs een hit daarop gehad: die naaste ooreenkoms was met ene Carlos Viyera. Which made no sense. Carlos was mos weg, presumed dead, maar nog nie so aangeteken nie. Ook maar goed daar was nie ’n update op die records nie, anders sou hulle dit nooit opgetel het nie.”
Ek skud my kop. “Dit maak nie sin nie, Rodney. Die Massingir-dam is honderde kilometers van Beira af. Al kon Carlos weggekom het, sou dit vir hom onmoontlik gewees het om so ver sonder hulp te kom. En in elk geval, hoekom sou hy spesifiek soontoe wou gaan? Hoekom nie bly waar hy is nie? Of terugkom hierheen nie? En hoekom nóú, so lank ná die Beira-operasie?”
“Goeie