Ek skud my kop. Nee.
Dan vang ek Helena se blik, voordat sy vinnig wegkyk met ’n half-verleë glimlaggie. Ek wonder hoe lank sy al na my kyk.
Iets wil steeds nie pas nie. Ek’s redelik seker dat Carlos se verraad, as dít is wat dit is, ’n morele besluit was. Ek kan nog die beweegrede daarvoor insien, maar nie die gevolg nie. Want vir Carlos om kwaad met kwaad te vergeld, om stropers, renosters, wildwagters te skiet, selfs in opstand teen ’n gesag wat hy as onwettig of onregverdig beskou, is nie wie en wat hy is nie. Hy sou veel eerder verdwyn het as dit die geval was.
Nee. Ek ruik wraak. Dis die enigste, logiese verklaring. Waarvoor en waarteen weet ek nie, maar hoe meer ek daaroor dink, hoe meer is ek daarvan oortuig. Dit strook wel met sy persoonlikheid. Wraak is die faktor wat Carlos die mens, die operateur, geskep het. Eers ná drie jaar se operasies saam het hy my genoeg vertrou om my die storie te vertel.
Soos die meeste dinge in ons lewens daardie tyd, het dit iewers onder ’n bos gebeur.
Ons was op pad terug van ’n operasie naby Ohakapeke suid van die Kunene in ’n Kwêvoël-konvooi, toe die voorste voertuig ’n landmyn trap. Die voorste Kwêvoël was U/S, oftewel ondiensbaar. Een van die troepe het ’n lelike kopbesering opgedoen toe die voertuig rol, en die bevelvoerder moes ’n helikopter ontbied. Ons het ’n kordon gespan en vir ’n paar uur laaggelê terwyl ons op die Puma gewag het.
Carlos was langs my, in die skaduwee van ’n koedoebos. Terwyl ons ’n klompie fisante dopgehou het wat voor ons aan die skrop was, vertel ek hom toe van my kinderdae op die plaas, my jagtogte met die .22 – sorgvry, selfversorgend, ’n leeftyd tevore.
En toe tuimel ’n gedeelte van Carlos se verlede ook uit.
Sy pa, Enoch, was die skoolhoof op Lusibi in Angola, sestig kilometer noordoos van Katima Mulilo. Die area was destyds onder beheer van die FNLA, maar die pasgestigte Unita het toenemend steun gewerf. Die plaaslike bevolking het kwaai begin deurloop onder gevegte tussen ondersteuners van die twee bewegings. Die probleem is vererger deur die FNLA se politieke kommissaris in die gebied, ene Ric Vemba, volgens Carlos ’n baie ambisieuse speler.
Carlos was sewentien en verwar deur die verdeeldheid in die gemeenskap. Lang gesprekke met sy pa het hom polities bewus gemaak, en hy is diep geraak deur sy pa se filosofie van dialoog eerder as geweld. Hoe ironies.
Alles het in een dag verander.
Enoch wou as gemeenskapsleier die plaaslike bevolking help beveilig en het hom deur Vemba laat oorreed om ’n bemiddelingsrol te speel. Dit sou beteken dat Vemba se eweknie in Unita die vergadering moes bywoon. Enoch het ingestem en kontak gemaak met die Unita-rebelle. Ná dae se onderhandelings het hy die beweging se plaaslike leier, Joshua Ritanda, oorreed om ’n vergadering op ’n neutrale plek by te woon.
Ritanda het in ’n FNLA-lokval ingestap – een waarin Enoch Viyera ook doodgeskiet is toe hy Ritanda probeer beskerm het. Vemba het dit nie daar gelaat nie; hy en sy moordbende is dadelik terug na Lusibi, waar hulle Unita-ondersteuners en hul gesinne voor die voet afgemaai het. Onder meer Carlos se ma en suster.
Ek het nie uitgevra oor hoe die vroue gesterf het nie, en Carlos het nie uitgebrei nie. Maar ek kon raai. Hy was stil vir ’n minuut of twee, en ek kon uit die hoek van my oog sien hoe hy sy emosies in toom probeer hou.
“Foi um dia trágico, Tex!” Dit was ’n tragiese dag. Sy stem het gebewe en ek probeer help:
“Waar was jy toe dit alles gebeur het?”
“Ek was in ons huis. Maar ek kon die skote in die veld hoor. Baie. Muitos tiros. Dit was naby die dorp. My pa het my gesê waar die vergadering sou plaasvind. Hy wou nie dat ek saamkom nie. Toe hardloop ek, o mais rápido que pude. Dit was te laat, ek het dit geweet. Mas Deus sabe, God weet, ek moes daar uitkom, ek moes dit met my eie oë sien.
“Hoe verder ek gehardloop het, hoe meer was ek seker dit was Vemba, en dat my pa dit nie sou oorleef het nie. Sem chance.”
Die jong Carlos het nooit die toneel bereik nie, want hy het hom trompop vasgehardloop in die FNLA-groep, op pad dorp toe. Sy reaksietyd moes toe al blitssnel gewees het, want hy kon die patrollie ontduik deur bos-in te duik toe die skote agter hom begin klap, en wegkruip. Die patrollie het hom ná ’n kort soektog gelos en aangehou dorp toe. Hy het vir ’n uur doodstil gelê totdat hy seker was almal was weg.
“Met daardie wag het dit gebreek in my, Tex. Die seun was stukkend. O menino tornou-se um homem.” Die seun moes ’n man word, want hy het ’n voorgevoel gehad dat wat hy sou sien, geen seun ooit moes sien nie. Dit was ’n slagting.
“My pa en vier ander, geskiet soos honde. Morto como cães. Nee, erger as honde. Vemba se soldate het hulle met bajonette bygekom, Tex.” Hy het swaar gesluk. “Hulle het ons mense oopgesny, hul derms vir die hiënas uitgeruk.”
Carlos moes ’n klipharde pleister op daardie geesteswond geplak het, want die kind wat ek deur sy vertelling aangehoor het, en die soldaat wat ek leer ken het, was twee totaal verskillende wesens. Die jong man emosioneel, passievol, kwesbaar; die ander onwrikbaar, hard en berekend, die Carlos wat jy nie op jou spoor wou hê nie. En dis presies wat Ric Vemba later sou uitvind.
Met die jong Carlos nou haweloos en gejag in sy eie land, het die wêreld namens hom kant gekies. Oornag. Hy het met ’n koue woede in sy gemoed die pad suid aangedurf. Sonder voorraad, ’n wapen of werklike doelwit, deur ’n area wat swaar gepatrolleer is.
Hy het my vertel hoe hy ’n patrollie ontwyk het met die tegnieke wat ons later sou toepas – deur aanvanklik ’n duidelike spoor te los, dit dan te verbloem en wyd terug te sirkel tot agter die vyand. Op die ouderdom van sewentien was hy reeds die instinktiewe soldaat, met ’n byna bonatuurlike voorgevoel vir gevaar, ’n aangebore talent en eenwees met die bos se geluide en gemoed, sintuiglikhede wat vir ander bloot agtergrondgeruis was.
Ná vier dae het Carlos die Kavango-rivier bereik, met net die klere aan sy lyf. Hier het ’n nuwe, groter probleem hom voorgedoen. Hy het die gevaar geloop om paaie met een van ons patrollies te kruis, spesifiek dié van 32 Bataljon, met sy geharde mengsel van Angolese en Suid-Afrikaanse troepe.
Hy is oor die rivier en verder suid totdat hy ’n spoor gekry het. Agt stelle stewelspore, volgens hom minder as ’n uur oud, het suidoos gelei. Hy het die groep op ’n afstand gevolg. Met die draai van die dag het die patrollie ’n tydelike basis gevorm, met vier skildwagte in ’n kring na buite terwyl die ander stil rantsoenpakke oopgemaak en geëet het. Carlos het hulle op ’n veilige afstand dopgehou en gewonder of hy hulle moes nader – en of hy dit sou oorleef.
Hy was teen hierdie tyd skreeuhonger, want hy het op pad van wildevrugte geleef. Die reuk van blikkies braised steak en Tarzan bars, ons rantsoen-sjokoladestafies, moes hom rasend gehad het.
Teen skemeraand het die patrollie die Caprivi-hoofpad bereik, waar die groep opgetel sou word. Toe ’n SAMIL-trok opdaag, kon hy sien die troepe ontspan effe, en het hy sy kans waargeneem. Hy het met hande omhoog uitgestap, en is onmiddellik oorrompel en in die Caprivi se wit stof neergesmyt.
Met sy hande agter sy rug vasgebind, is hy 32 Bataljon se kamp binnegeneem, agter op die SAMIL. Die bevelvoerder het die ondervraging bygewoon, waar Carlos hulle van sy staptog vertel het. Hy het egter verswyg dat hy die patrollie ongesiens agtervolg het, ingeval iemand se eer gekrenk sou wees.
Die bataljon se intelligensie-offisier het Carlos se inligting oor UNITA en die FNLA teen intel uit ander bronne gemeet, en dit het geklop. Hulle was bewus van Ric Vemba, en die nuwe inligting oor sy troepegetalle was goud werd. En dis hoe 32 Bataljon Carlos gewerf het – met ’n aanbod om ’n groep van die eenheid na Vemba te lei.
Ons weet nie veel daarvan nie. Operasies oor die grens was geheim. Wat ons wel gehoor het, was dat Carlos soos ’n gesoute operateur sy kennis van die omgewing gebruik het en die span gehelp het om dit ongemerk te infiltreer.
Ons weet nie of die plan was om Vemba lewend uit te bring nie, maar hy en sy troepe is in ’n skietgeveg gedood. Ek vermoed die spanleier het Carlos ’n pistool in die hand gestop en