Ook dié keuring het ek met redelike gemak geslaag, en ek is kort daarna na 51 Verkenningskommando uitgeplaas. Die werk het my soos ’n handskoen gepas – op myself aangewese, totaal selfvoorsienend.
Die ouer lede van die eenheid het geen ooghare vir ’n jong snotkop gehad nie, veral nie toe ek saam met Carlos Viyera ingedeel is nie. Dit was omdat ek Portugees kon praat, het hulle my duidelik laat verstaan, niks meer nie.
Die man se reputasie het hom ver vooruitgeloop. Dit was ’n skrikwekkende vooruitsig om saam met hom te moes werk. Ek kon my indink hoe hy oor my moes voel: onervare, ongetoets.
Carlos, ’n gesoute Angolese operateur, het as jong man in verslete klere oor die riviergrens naby Katima gestap en summier by 32 Bataljon gaan aanklop vir werk. Ná lang eenkant-gesprekke met intelligensie-offisiere en die bevelvoerder is hy blykbaar ongewapen saam met ’n groep operateurs terug oor die grens. Drie weke later is hulle opgepik: bebloed, vuil en doodmoeg.
Kort daarna is wapens en ’n uniform aan hom uitgereik en het sy opleiding begin. Tot vandag toe weet niemand wat hul sending was nie. Diegene wat daar was, swyg soos die graf. En as jy Carlos geken het, sou jy hom ook nie trompop loop en vra nie.
Hy het jou op ’n afstand gehou met ’n kombinasie van kil oë, gespierde lyf wat groter vertoon het as sy relatief klein een-komma-sewe meter, en die broeiende stilte wat hom omgeef het – die soort wat jou onsamehangend aan die babbel kon kry omdat jy dit wil verbreek.
In daardie stadium was Carlos reeds vier jaar by 51 VK, met tientalle suksesvolle operasies agter die rug. Ek was fiks en kon byhou, maar gemeet aan sy operasionele standaarde het ek soos ’n blinde koei met klokke behang deur die bos beweeg.
Carlos was ’n masjien, presies die soort mens wat Bamma beskryf het: totaal ingestel op sy werk en met geen tyd vir enige sideshows nie. Hy het min gepraat, maar was wawyd wakker, ingestel op die bos en sy geluide.
As tweemanspan moes ons uiteraard ure in mekaar se geselskap deurbring. Ek het aanvanklik probeer gesels, wanneer ons kon. Hy het net die nodige geantwoord, norserig. Niks willekeurig aangebied nie. Ek het hom probeer uitvra oor sy verlede, maar dit was duidelik ’n verbode onderwerp en ek is summier stilgemaak.
Dit het hom soveel moeiliker gemaak om te verstaan. Hy het geen ooglopende ideologie aangehang nie; hy het nie vir Swapo, die MPLA of die Kubane gehaat nie. Hy was nie besonder ingenome met die SAW nie, en het nie ’n opinie oor PW Botha of enige van die brass aan ons kant gehad nie. Dit was vir my vreemd, maar dit het Bamma se stelling onderstreep: Dit was bloot ’n job, een wat hy baie goed gedoen het. Moenie meer daarin lees nie.
As gevolg van die klandestiene aard van ons werk, is ons dikwels per helikopter kilometers van die teiken af ontplooi sodat ons teenwoordigheid geheim kon bly. Dit het soms twintig kilometer se voetslaan gekos met rugsakke van vyftig kilogram of meer; ons hele voorraad vir twee of drie weke.
Daglig-ontplooiing was dikwels onmoontlik omdat dit ons posisie kon verklap. Daarom is ons met laaste lig afgegooi, en moes ons ná ontplooiing soms tot middernag bewegingloos bly lê totdat ons doodseker was ons aankoms is nie opgemerk nie.
Weerloos teen insekte, dan die koue soos die nag neersak, die stil gebibber. Jy moes maar uithou, uit vrees vir ontdekking. En regdeur daardie vrees was daar Carlos se onverbiddelike teenwoordigheid: stil langs my, so gebiedend dat ek dit nie eens wou waag om ’n vlieg van my bolip af te blaas nie.
Daardie intense geheimhouding was die noodwendige uitvloeisel van die Lusaka-akkoorde van 1984. Dit het bepaal dat alle Suid-Afrikaanse magte uit Angola onttrek word. In ruil daarvoor het die MPLA onderneem om nie Swapo-magte op hul insurgensie-operasies na Suidwes-Afrika te ondersteun nie.
Maar dit was bullshit. Die stroom van insurgente het juis toegeneem omdat Swapo homself nou feitlik sonder inmenging in Angola kon organiseer en oor die grens infiltreer. Anderkant die grens, in Suidwes-Afrika, het hulle die plaaslike bevolking se steun geniet. Dikwels in civvies geopereer – onsigbaar, en maklik om met die eerste teken van ons magte te bombshell voor hulle later hergroepeer.
Vir voorrade kon hulle bloot tot by ’n kraal stap en een van hul makkers instuur om die stamhoof vir kos en inligting te vra. In teenstelling daarmee is ons magte met vyandigheid begroet, sonder samewerking tensy daar met geweld of erger gedreig is.
Ons bevelstruktuur moes met ’n nuwe strategie vorendag kom: om die plaaslike steun te probeer neutraliseer. Ons moes insurgente vanuit Angola oor die grens volg en dophou om te sien met wie hulle kontak maak.
Dit was malligheid. Ons moes helder oordag in “vriendelike” gebiede in die vyand se uniform rondbeweeg. Die base het dit pseudo-ops genoem. Carlos se gesig het egter vir die eerste keer sedert ek hom leer ken het, opgehelder by die aanhoor van dié strategie.
Dit het maande se saamwerk op pseudo-operasies gekos voor ons begin kliek het. Die eerste tekens daarvan was dat hy elke dan en wan iets in die veld uitgewys het. Verduidelik hoe ’n blaar krul en verdor, dan deur die geringste aanraking afval en ’n vyandelike beweging só verklap. Of hoe spoortjies van ’n sekere insek wat slegs met sonop aktief is ’n vyand se tyd van beweging kan weggee.
Maar nog belangriker was dat hy my begin leer het om goed te antisipeer.
Al die inligting op die grond voor jou – die aantal troepe, spoed van hul beweging, diepte van hul spore, vlak van uitputting – het jou die vermoë gegee om te bepaal waarheen hulle op pad is. Sonder dat jy noodwendig op die spoor moet bly en jou aan gevaar blootstel.
Hierdie vermoë was ook nuttig vir lokvalle stel, die vyand omseil en voorlê. Nie dat ons as koverte tweemanspan dít kon doen nie, maar jy kon jou minstens indink hoe die vyand dit sou doen – en dan in die teenoorgestelde rigting beweeg: die “double-blind”.
Carlos se houding teenoor my het verander. Hy was steeds nie my tjom nie, maar daar was ’n versagting, geduld en ek hoop mettertyd darem respek vir die snotkop se vermoëns.
Ons het Portugees gepraat. Dit het die band tussen ons versterk, maar groter afstand tussen ons en die ander operateurs meegebring. Carlos was op die oog af nie gepla nie. Inteendeel, ek vermoed hy het dit so verkies, en ek het nie vriendskappe buite ons span probeer kultiveer nie.
Dit het wel die gevaar ingehou dat die res van die eenheid ons eenkant toe kon skuif. En dit sou gebeur het, was dit nie vir ons sukses as kleinspan nie.
Die feit dat ons albei Portugees gepraat het, het baie bygedra tot ons sukses in Angola. Met my gesig swart gesmeer en ’n kortgeknipte afro-pruik, kon ons onsself in die meeste noodsituasies uit die moeilikheid praat. Ek glo steeds dis hoekom ons die moeilikste, gevaarlikste jobs gekry het – en dit oorleef het.
Maar onderliggend hieraan was Carlos se bomenslike aanvoeling vir enige verandering in die stemming van die bos. En bowenal sy vermoë om kalm te bly in verskillende situasies, iets wat hy op een van ons heel eerste operasies moes demonstreer.
Dit was nag, veertig kilometer oorkant die grens in suidoos-Angola. Ons opdrag was om ’n MPLA-basis te nader en die troepegetalle te bepaal. Dan ongesiens te verdwyn.
Ons het gekyk hoe ’n groep van twintig regmaak vir ’n lang roetemars; waarskynlik Swapo, op pad suid, oor die grens. Die inligting moes dadelik terug na ons missie-bevelvoerder en die reaksiemagte.
Met nagsigtoerusting op ons koppe was ons met ’n voetpaadjie langs aan die terugval toe ons die kenmerkende geluid van stewels hoor. Carlos het my summier bos-in gedruk en platgestoot voordat ek nog die rigting behoorlik kon bepaal waaruit die bedreiging kom. Ons twee was skaars ’n meter van die voetpaadjie af, in digte bosse, en kon dit weens die geraas van skrapende takke nie dieper in waag nie.
Ons kon die voetpaadjie in die naglig duidelik sien. Ook die donker beweging van ’n slang wat die paadjie op daardie oomblik begin oorsteek het, reguit na ons toe. Die voorlyf het regop gekom, die kop ’n derde van ’n meter van die grond af, die tong flitsend. ’n Kobra, aan die