“Los my nou liewers, ek kon al ver getrek het.”
“Ek hou jou nie vas nie.” Gerrie spring van die trappie af. “Kry gerus jou ry. Maar ek glo nie Mémorie gaan saam met jou kom nie.” Sy spreek die naam opsetlik Engels uit.
“Natuurlik gaan sy.” Hy lig die peits.
“Ek het die karlampe vir jou skoongemaak en nuwe kerse ingesit.”
“Dankie, maar ons is voor donker terug.” En daarmee ry hy.
Die ysterwiele vat knarsend die werfpad. Sy bly agter, ’n wit vlek. Beskadu sit die vaal huis. Net ingewydes weet van die warm huislikheid daarbinne. Die yslike vuurherd onder die groot, oop skoorsteen, met vlammelig teen die dakbalke; die wit gedekte eetkamertafel, die gevulde spens, die portrette van gestorwenes en geliefdes. Hy kry die gevoel dat hy die huis moet groet.
Die huis … en Gerrie dan?
Die huis is sonder gang. Soos heuningkoekselle lê die vertrekke teen mekaar. Die eetkamer is die plek waar gelewe word. Links uit die eetkamer loop die meisies se slaapkamer, na regs die kombuis. Die middeldeur lei na die sitkamer, met weerskante die hoofkamer en die vrykamer.
Soois Viljoen vlek die hele huis in sy kop oop terwyl hy aantrek en met velskoene in die hand probeer uitsluip om te rook. Hy het sleg geslaap. Toe Judit gisteraand langs hom in die bed klim, sê sy: “Slaap maar lekker, daar is iets wat jy môre vroeg moet hoor.”
Wat tog nou weer? het hy deur die nag gewonder. Iets wat sy in ’n kas ontdek het? Kan mos nie uit die laaie bly nie. Soek die stil, soet geheimenisse wat sy kan uitgrou en verdelg. Eenkeer gooi sy dan glad die begrafnislys van oorle’ Lulu in die houtkas “omdat mens nie saam met die dode kan lewe nie”.
Hy moes verdomp liewers weer ’n vlytige en goedgeaarde Transvaalse weduwee getrou het. Hy verkwalik half vir ma Gertruida. Met haar kuier in die Boland vroeër vanjaar het sy Judit so te sê opgetel. Skaars terug in Pretoria, of Judit kom agterna om kamtig haar nuwe vriendin te besoek.
Ma Gertruida se vriendskap is duur. En ás hulle bevriend is, hoekom het Judit die verlowingsportret van ma Gertruida van die eetkamermuur gehaal en agter die kombuisdeur gehang? Betta was briesend, maar Gerrie weet hoe om met Judit te werk. Net daarna stof sy kastig af en laat val die portret van Judit se kinders, die glas flenters. “O, ’skuus tog, ek hoop nie ek breek nog ál Móvver se goedjies nie!” Gou-gou was ma Gertruida se portret terug waar dit hoort.
Frans gaan vandag die dogter haal. Hoe lank voor die seun ook volg? Wil Judit die plaas vir hom inpalm? Sy probeer Frans hier uitwerk, sy soek net ’n rede. Sy sal lank soek. Frans is ’n voorslag.
Soos Frans ouer word, het die boerdery vanself in sy hande gegaan. Dit bly Soois kwel: Grootverlangen kom eintlik vir Frans toe. Die Skrif sê: “Kom op de akkers der weezen niet.” Maar wat van sy ander kinders?
“Jy wou my iets vertel het,” herinner hy bedug toe hy hoor dat Judit tog wakker geword het.
“Later, as ek beter voel. My senuwees lol weer.” Sy wag dat hy aandring, maar hy benut die gaping.
“As jy sleg voel, lê dan nog ’n bietjie,” pleit hy byna. “Ek gaan solank kyk of Frans al weg is.” Hy weet Frans is weg, hy soek net rede.
“O, hy!” Judit lê haar hande soos asynlappe teen haar slape. “Dalk moet ek jou maar vertel, hoewel ek tog nie tweedrag wil saai nie.” Sy verwag nie ’n antwoord nie, jaag net die gemoedshitte op. “Jy moet met hom praat, hy het geen respek vir my nie.”
“Ek sal vanaand,” kom hy los. Dis te skielik op hom. Hoe práát hy ook met Frans? Frans het nooit eers leer Pa sê nie. Altyd nog: “Ja’m Soois, nee’m Soois.” Lulu het gereken hy moet hom dit nie aantrek nie: “Hy ag jou tóg wel.”
Soois trek sy skoene aan, maak dubbel seker dat sy rookgoed in sy sak is. ’n Man se lot darem. Jy kan maar sê ’n vrou het hom aan sy gereedskap beet, en daarmee stuur sy hom. Die gedagte aan Lulu stem hom bewoë.
Judit slaan munt uit die tydelike knop in sy keel. “As ek jy was, los ek hom g’n oomblik alleen by Gerrie nie.”
Soois skrik. “Maar hulle is soos broer en suster!”
“Weet jy dan nie van Amnon en Tamar nie?”
Dis op die punt van sy tong om te sê dat die Bolandse skinderstories hom nie aangaan nie, toe hy gelukkig snap. “Ek sal vir Gerrie vra om ná die Boekevat vir jou lekker waswater te bring,” soek hy uitstel.
“En my sommer help aantrek en die pot uitvat.” Judit kan nie verstaan waarom die dogters haar nie van kop tot tone wil bedien nie. “Ek sal later verplig wees en laat maar vir my Kaapse mense kom. Dalk ’n Maleise kokbediende.”
’n Maleierkok hiér, net duskant duisend myl van die Kaap af. Vir klein Fienie Bos wil sy oplei as “witmeisie” om haar te help aantrek.
Jacobet het vir hom twee dogters gegee en Lulu twee seuns, behalwe Frans as pasella. O, hy onthou die diep gesigte van sy vorige vroue. Judit gee vir hom net moeilikheid en haar gesig is vlak.
Soois stryk radeloos oor sy netjies geknipte baard. Kyk, doodsdroefheid gaan oor, maar onmin slinger aan en aan soos ’n pad oor die bulte.
In die eetkamer kyk hy verlangend na die riempiestoele, hol van die sit van geslagte. Maar nee, die pyprook sal kamer toe drywe.
“Is jy tog nie al op nie, my kind?” vra hy toe Gerrie in haar nagrok verby hom vee. Hy plooi sy voorkop in die dik, vaderlike rimpels wat altyd die dogters gunstig stem.
“Ja, môre-Pa. Ek het net gekyk of Franna alles het.” Soos altyd wanneer dit voel of hy faal, ondervind Soois die drang om te gee. “Is daar nie nog iets wat jy vir Ouma-hulle wil stuur nie?”
“Gisteraand het Pa dan oor die garingbiltong gekla.”
Soois bly liewer stil en loop saf oor gebreide voetvelle buitentoe. Dis waar, die familie word vandag goed ingestop. Die karkis loop oor. Vir sy ma en suster gee hy nie om nie. Maar daardie Ol Osvet! Breek gereeld uit en suip hom des moers, sy huis tot skande. Die duiwel weet wat Anna-Maria in hom gesien het. En om te dink dat ma Gertruida liewer by hom inwoon as hier waar sy hoort. “Anna-Maria het my ’n slag nodig,” was die verweer toe sy dorp toe trek.
Hy sal die waswater nou maar self moet invat. Hoop Frans het een van die seuns aangesê om vuur te maak.
Waarom moes Judit nou onrus in sy hart saai? Hy kan Gerrie tog nie soos ’n blomtuin afkamp nie. Moet eerder maar op Frans se fatsoenlikheid hoop. Gerrie kan nogal speels raak. Soms moet Frans haar deur die dorings of poele reënwater abba, haar rok tot waar opgeskuif.
Soois vind ’n ver hoekie van die stoep naby die soldertrap. Hy rook met oorgawe terwyl hy staar na die kloof waarbo dit lig word. ’n Malse vars môregeur vul sy neusgate. Dit salf hom. Wat ’n plek, met baie grond wat onder die ploeg kan kom, en die res natuurlike weiding. Nooit nodig om met die vee te trek of weiveld te bedel nie. Ná elke lamtyd moet daar hamels verkoop word, die troppe word te groot.
Ma Gertruida sê mos Grootverlangen voed die lewendes en omhels die dodes. Sy behoort te weet. Op ’n dag, maande nadat sy met haar orige drie kinders terug was uit Afrika, het Syster aangekom. Op die gehawende wa was twee toegesoldeerde blikkiste. ’n Handelaar het hom met dié takie gehelp, het Syster vertel. Maar hy het gesukkel om drywers en touleiers te kry, vanweë die aard van die vrag. In die een kis was die oorskot van pa Fransoois, in die ander dié van die twee kindertjies.
Ná die herbegrafnis in die kerkhof onder die rantjie het Syster gesê: “Nôientjie, ek kry nou maar koers terug Kaap toe. Hierdie land gaan my doodmaak.”
En die land hét.
Syster, oftewel Caesar, die Kaapse jonge wat die bruidstrek Transvaal toe help bring het, het eindelik meer as vyftien jaar gebly. Die vrygemaakte slaaf het verslaaf geraak aan Fransoois Viljoen, die Trekkerseun.
Soois onthou hoe Syster kon sing, ’n droewe slawelied uit die Suide