Die vrees vir verveling was nog altyd sy grootste vyand. Ondenkbaar dat hy die helfte van sy lewe te perd sal moet slyt, die ander helfte aan tafel. Gasheer, landheer, jagmeester. Voorspelbare gesprekke: oor perde, resies, klere, teater, ballet, skinder sonder name noem, jagvooruitsigte volgens seisoen – korhoenders, patryse, fisante.
Eindelose pligte, almal se oë op hom: familie, pagters, bediendes, gaste. Af en toe ’n regimentsdinee in Londen, sommer sy kleremaker en skoenmaker besoek, daarná by sy maitresse oorslaap. Dalk is dit Rosemary, haar man terug verplaas. Hierdie keer sal hy meer diskreet wees.
Claire sal as gebore Lady weet hoe om onkunde te veins.
Henry dwaal na die gedroogde seevarkie wat in ’n hoek van die redaksiekantoor hang, weg uit die trek. Dis die geloof van die vissermanne dat hierdie eienaardige vissie ’n verandering in die weer ’n etmaal vooruit kan voorspel deur sy snoet in ’n sekere rigting te draai. Binnekort sal die varkie hard moet werk. Daar sal nogtans ’n aantal skepe vergaan, terwyl van elkeen gehoop is dat hy veilig sal aankom.
Henry Dalmain word prooi van ’n sonderlinge weemoed. Om te dink dat so baie dinge vir goed verby moet gaan. Ander, weer, kom nooit tot volle wasdom nie.
Hy staan by die venster en uitkyk op die Kasteel en Parade. Die wa is weg. Die wiele het noordwaarts begin draai. ’n Gevoel van verlatenheid oorval hom, asof sy gees saam is en sy liggaam hier gelos het.
Hy onthou nou dat die Kaap dit altyd aan hom doen. Hierdie Kaap met sy moskees en musikante, die “praa-praa” van die vishorings, die geklots van watervore, die gebabbel van aarbeiverkoopsters, die bonte gewemel van nasies tussen Berg en Baai.
Of hy hier bly saam met Rosemary, en of hy teruggaan na Claire …
Eindelik sal dit alles nog net in sy kop weerklink soos die note van onsterflike trompette uit ou, vergete tye.
1
TRANSVAAL, OKTOBER 1889
Die werfhaan van Grootverlangen is ’n pronkstuk met sy glansende veredos, swaaiende keelbel en rooi kam. Elke môre gooi hy sy brons nek agtertoe en kraai die plaasmense wakker met ’n rou gekrys van verligting.
Want naglank was daar ruisinge en sluipinge wat die teenwoordigheid van slang, muishond en wildekat verraai. In sy bloed loop die ervaring van voorgeslagte wat rondom uitgespande waens geskrop of in fuike onder die agterstel geskommel het sonder om ver te vorder op die pad wat deur die mens vir hulle bepaal is.
Toe die gekraai opklink, is Frans Viljoen reeds besig om die kapkar onder die akkerboom in te span. “Het ék jóú vanmôre wakker gemaak, ou kêrel?” lag hy saggies.
Sonder die gewone vroeë rookreuk is die werf byna maagdelik groengeurig. Hy self is te haastig. Iemand anders sal vanmôre vuurmaak. Hy was voor dagbreek al wakker, toe die rooi bo die berg wys. Hy kon nie langer lê nie. Vandag is gans anders. Ná meer as veertig jaar gaan ’n Viljoen van Grootverlangen weer ’n Bolandse bruid haal. Maar hierdie keer sommer vlakby in Pretoria. Hy hoef nie soos oupa Fransoois ’n maande lange trek aan te pak nie. Memorie, sy pragtige donkerkop, het per koets uit die Kaap gekom.
Hy het haar eers in Desember verwag. Het sy haar studie gelos om gouer by hom te wees? Brand sy ook van verlange?
Oom Dik-Tys Retief van Makouvlei het gister die telegram gebring. Volgens die datum op die rooikleurige koevert is dit ’n week gelede uit die Goudveld gestuur aan Viljoen C/O Ostfedt Pretoria.
“Jou ouma het laat weet sy het maar oopgemaak,” het oom Dik-Tys gesê. “Sy wis nie vir watter Viljoen dit presies is nie.”
Dis asof die twee sweetvosse weet hoe hy voel. Soet hawerasems stoot toegeneë in sy gesig, hitte straal uit die geroskamde lywe. Hulle is uitgevreet en metaalblink verhaar, lus vir die lang pad. Teen sonop kan hy deur die Magaliespoort wees.
Maar hy sal eers by Makouvlei moet aan. Bure gaan uit hul pad vir mekaar, soos oom Dik-Tys gister. Dis ook die regte kans om Hermana te laat agterkom hoe die wind waai. Dalk sien sy dan af van hom.
Dis nog donker, maar sy hande vat raak. Slegs ’n ligte gerinkel en gekraak verraai wat hy doen. Dit lyk darem of die huismense nog slaap; Klint en Wynand veral, wat alte graag help, maar soos jong honde gewoonlik met ’n gestoei eindig en dan meer in die pad is.
Oom Soois en Judit roer eers nadat hulle koffie in die bed gekry het. Judit is sweerlik ook beduiweld ná gisteraand. Hy het sleg geslaap en verkwalik haar daarvoor.
Die vroumens is twee keer sy ouderdom, op ’n manier sy stiefma, binnekort sy skoonma. Wat het sy vir oom Soois gaan vertel? Haar eie storie, natuurlik. En oom Soois glo altyd die laaste een na wie hy luister.
Hy wil nie eers nou verder daaraan dink nie. Hy wil nie die grootste gebeurtenis in sy agtienjarige bestaan bederf nie. Vanaand as Memorie by is, sal hy krag hê om Judit in die gesig te kyk.
Hy bly bekommerd die eetkamerdeur dophou. Die kans is groot dat Betta of Gerrie kan wakker word en die stoep afstorm met ’n laaste boodskap of ding. “Sê vir ta’ Anna-Maria … Gee vir Naomi … vir ouma Gertruida …” Die winkelnotisie is reeds ellelank. Die heel gemmer en kaneel staan heel bo-aan; hulle wil solank fyn stamp en bêre vir Betta se bruilof in Desember.
Betta is soet verlief. Sy bleik haar uit met ’n kappie en selfs ’n maskertjie van leer, dra handmoffies wat met fyn kralewerk versier is, neurie wyl sy werk, baai haar gesig in vars melk, borduur in die lamplig ’n hoenderhaan op ’n tabaksak van fluweel vir haar Ingenaas.
Die besondersheid van hierdie dag noop Frans om die geskiedenis van sy grootouers te herroep. Hiervan is die akkerboom die sprekende simbool.
Ouma Gertruida het destyds die boompie geplant waar die nuwe woning gebou sou word, terwyl hulle nog in die hartbeeshuis gewoon het. Sy het dit uit die fonteindam natgedra, totdat oupa Fransoois ’n vlak grondput gegrawe het. Dié put is met die jare verdiep en het nou ’n muurtjie, dakkie en katrol. Die geklink van die emmer teen die putwand vorm deel van die huislike lewe.
Hoewel die nuwe huis nooit deur Fransoois self gebou is nie, was die plasing van die boom perfek. Dit oordek die verandastoep en vorm die middelpunt van alles wat op die werf gebeur.
Dis nie ’n klimboom nie, daarvoor het die stam te dik geword. Maar kinders speel graag met die akkers, groot en mooi van kleur as dit ryp is. Met stokkies op die regte plekke word dit perde, osse en skape. Die doppies is hoedjies vir lappoppies of kleimannetjies.
Die akkerboom, stellig die enigste een hier noord van die Magaliesberg, getuig van ’n tikkie andersheid. Want die Viljoens ís ’n bietjie anders. Dit moet deur die Bolandse bloed kom.
Gertruida Omdraai. Die ontsag waarmee dit gesê word. Sy is die enigste vrou uit daardie tyd wat nie tot in die dood aan haar man se sy gebly het nie, maar omgedraai het op die koorspad. Te voet het sy haar orige kinders van watergat tot watergat gevat totdat sy hulp op die lyf geloop het. Tevergeefs het sy gehoop dat haar man haar sou agterhaal. Later sou sy maar hoor dat hy op die Afrika-pad bly lê het.
By een van die watergate het ’n jong swart vrou by haar aangesluit. Die vrou sou haar stamnaam vergeet en Mmeme word.
Gertruida het tuisgekom, haar wit lappies in die hartbeeshuis weer oor die tafeltjies gesit, en aangegaan sonder haar man, wat prooi geword het van die Boer se twee grootste vloeke: die treknuk Noorde toe, en die koors.
Frans het klaar ingespan en draai die leisels aan die mannetjie vas om verlaas te kyk of alles in orde is. Dan moet hy weg wees. Hy het gister reeds vir oom Soois gesê hy sal nie vuurmaak of by die vroeë Boekevat wees nie.
Dis ’n vae gevoel van leed. Dat hy nie self die goeie vuur op die herd sal maak nie. Dat hy nie sal hoor hoe Betta en Gerrie die traporreltjie speel en pragtig in stemme sing nie, hulle gesigte in die spieël weerkaats, die kerse aan weerskante gloeiend op die staanders.
Maar dis ’n seën om Judit mis te loop. Om