“Ma kry nie eintlik tyd nie, Franna.”
“En sê nou jou ma kom iets oor, wie sal dan speel?”
Lammie lag luid. “Wat sal ek dan oorkom, Franna?” Haar hande, rooi en hard ten spyte van alle voorsorg, kan pragtig konsertina speel. Sy begin nooit voor middernag nie, en dan net as sy gesoebat word. Dis tradisie, en dit vorm die hart van elke behoorlike bokjol. Hermana het al so gedroom dat sy die speler is, maar haar ma het nooit daaraan gedink om haar te probeer leer nie. Corrus is skynbaar as opvolger bestem.
“En wanneer sien ek jou op die wapenskouing?”
“Die geweer is nog vir my te swaar om op te lig,” bieg Corrus in ’n helder, eerlike stem.
“Jy moet uitkom Grootverlangen toe, dan leer ek jou dooierus vat. My oorle’ pa het my geleer. Toe ek op my eerste bok aanlê, het ek so gebewe dat ek oor sy skouers moes dooierus neem. En ek was maar vyf, hoor.”
Frans haal sy hoed af toe Lammie hom groet met ’n klapsoen wat ’n tingeriger man sou laat steier. Hermana sien sy digte hare en minlike gesig. Die vrye kyk asof hy ver en helder kan sien. Hy is skoon geskeer, maar met donker skadu’s op sy ken, bolip en wange. ’n Lieflike wilde hansdier. Hy het draklere aan. Sal seker sy kisklere by die laaste uitspanning aantrek. Hy sal nie só dorp toe gaan nie. Hy is ’n Viljoen. Van waar sy soos ’n jakkals uit ’n gat loer, dink Hermana: dis godsonmoontlik om so sterk vir iemand te voel sonder dat hy terugvoel. Die natuur sal dit nie toelaat nie. Liefde móét liefde wek, as dit dan “sterk als de dood en hard als het graf” is.
Sy was al meermale verlief, meestal in die geheim. Sy het nog nooit regtig opgesit nie. Die paar keer wat daar kêrels gekom het, het haar pa die gesels oorgevat.
Haar verwondering oor die geheimenis wat mans is, het al hoe dieper geword. Hulle is so groot en swaar. Hulle lippe se sagtheid weggesteek onder moestasse. Hul bene soos jong boomstamme, die growwe stemme en dik nekke. Die plat gulpe wat so onskadelik lyk.
Op Doopsondae is sy te skaam om op te kyk. Die manier wat die paartjies daar voor staan. Niks aan hul skugter ordentlikheid verraai iets van die warm geheimenisse wat tussen man en vrou afspeel en wat skynbaar lei tot alle lief en leed in die lewe nie.
“Wil jy uitspan, my lam?” Lammie slaan haar kappierand op terwyl sy honde, varkies en pluimvee verwilder.
“Dankie, ta’ Lammie, ek is maar haastig. Die perde kan sommer in die tuig staan en blaas. O, ek sien dis bakdag. Die brood is vroeg in die oond. Ek ruik dit al.”
“Ja-nee, kyk, as die mansmense terugkom, moet daar brood wees, anders eet hulle ’n gat in die tafel.”
“Waar ís hulle dan?”
“Tys en Ouboet en die tweeling is veepos toe. Toe hy gister van julle af kom, kry hy tyding van die ou veewagter daar’s ’n luiperd wat onder die vee vang. Dis ook al wat ’n vrou iets gedoen kry, as die mans onder haar voete uit is.” Lammie praat met die milde veragting wat deur ’n oormaat toewyding meegebring word.
“Askies, Franna, ek vergeet jy’s ook ’n man.” Met luide lag loop sy hom vooruit huis toe. Die eerste son val op haar donsige maangesig. Sy’s net agt en dertig, maar van kinders en arbeid het sy vroeg dik geword. “Kom in, ons maak ’n klarigheidjie.”
“Ta’ Lammie moet tog nie moeite doen nie, Gerrie het padkos ingesit.”
“Dis g’n moeite nie, hoor, Hermana is mos hier.”
Dan tref die waarheid haar soos ’n skoot koue water. Dis hoekom Hermana so vinnig padgegee het. Dis oor Frans. Dis oor hóm wat Sussie nie kan eet nie, oor hom wat haar rokke soos sakke aan haar lyf sit.
“Nou ja,” prewel sy verbysterd, “ek hoor jy gaan die Bolandse stiefsuster haal. Vir hoe lank dan?”
“Vir altyd, as ek my sin kan kry, ta’ Lammie.”
“Sal sy dan aard?” opper Lammie. “Die Skrif sê die vrou moet als hulp vir die man dien.”
“Is dit nie die trouformulier nie?”
Lammie is koudgesit. En hy’s nie eers gekatkiseer nie. Wat ’n vernuftige jongetjie. Mooi geaard daarby. Sy dink aan ’n manier om die skade in te haal. Hom waarsku teen die Kolonialers, Engeland se brakkies. En dit ’n dogter van die aanstellerige Judit. Sy kan hom daarop wys dat net taai vroue hier kan oorlewe. Die huwelik begin altyd soet en saf, maar alte gou is die mooi praatjies uit en die liefde maak baie werk en baie kinders. Partykeer is sy vir Tys so kwaad dat sy dink: Tot hiertoe en nie verder nie. Maar wat, ’n vrou het g’n eie lewe nie, haar lewe is haar man.
“Ek dog ek sê maar net. Jy weet, my lam, ek is ’n óú oolfantwyfie.” Maar wat, hy het daardie trek in sy oë. ’n Verliefde jong man het géén gedagte nie.
“Ek het net kom hoor of ta’ Lammie-hulle iets van die dorp af nodig het.” Veilig om te vra, oom Dik-Tys was gister in Pretoria. “En dan het Gerrie gepraat van ’n hekelpatroon vir ’n kussingsloop wat ek by Hermana moet kry, ek dink sy wil dit vir Betta se troubed maak.”
“Nou ja, ek sal by Hermana loop hoor. Ons kom wel nog op ’n dag oor om te hoor van die bruilof. Ek sal ’n paar dae voor die tyd kom om te help met die vleise en terte.”
“Ta’ Lammie moet liewers die konsertina regkry.” Hy wil haar verslaenheid salwe. Hy is nie blind nie.
“Ag, my lam, ek weet nie of ek ooit weer sal speel nie.”
“As almal baie mooi vra? Teen middernag, op die troue?”
“Nou ja, wie weet, altemit.” Lammie voel die lewe in haar terugkeer. Daar is net een manier om met teenspoed te werk. Jy loop daar oor. Dit sal Hermana ook maar moet leer. Sy sal wel nog goed trou.
Sou Jeroen Wewenaar nog nie weer aan vrouvat dink nie? Dis nou die vierde keer dat hy wewenaar is. Hy sit goed genoeg daarin en sal kan doen met ’n moeder vir sy vier weesdogters.
“Toe maar, Ma, ek bring die patroon,” roep Hermana toe sy haar ma hoor inkom.
Haar bene swik vanself toe sy op die voetvel voor haar trousseaukis kniel. “Here,” prewelbid sy plegtig, “gee vir my Frans Viljoen, of ek sterwe. Ek belowe ek sal …” Sy byt die dikvleis van haar wang en probeer dink aan ’n offer wat groot en duur genoeg sal wees, aangesien Golgota reeds gevat is. “Ek sal elke jaar vir hom ’n seun gee.”
Toe maak sy die geelhoutdeksel oop en haal die patroon uit. Sy vat dit kombuis toe. Frans staan by haar oupa ’n paar woordjies en gesels, hoed in die hand.
“As die Ingelse weer oorlog wil maak,” bewe die grysaard se stem, “my ou sanna werk nog en hy vat groot patrone.”
“Môre, Frans. Verskoon tog maar, ek is besig met aan kant maak,” onderbreek Hermana haar oupa se nikswerd storie. Sy voel maer en bleek voor sy forsheid.
“Môre, Hermana.”
Hy soengroet haar, soos dit hoort met verlangse familie. “Gaan gerus aan, ek ry ook nou. Ek sê vir jou ma, ek gaan vir Memorie op die dorp haal. Ek wou juis alleen gaan, want ek en sy het sake om te praat. Maar kyk, jou tarentaal het hondmak geword.”
“Ja,” sê sy, en buk om die spikkelbont verenekkie te krap. Nou kan Frans nie sien hoe hewig sy sluk nie. Die manier wat hy die meisie se naam sê, vertel alles: “Memórie.” Dit getuig van toegeneentheid en manlike besitreg. En sake praat. Daar is net een saak wat man en meisie kan praat.
Dit was moeilik, maar nodig, besluit Frans buite op die werf. Hermana sal haar deel wel ontmoet. Sy is ’n deurgoeie meisie en nie lelik nie. Duifblou oë wat lyk of dit smelt en oor die rande loop. Maar sy is sonder natuur. Hy soek die vonk wat ’n man aanvuur, wat sy emosies aanroer en sy lewe rig.
Hy wil net groet en ry, toe die tweeling in ’n bol stof aangejaag kom, bloots op een perd. Tysman sit agter met sy arms om Willem se lyf, terwyl bloeddruppels soos granaatpitte uit sy kaal linkervoet spat.
As die klomp