“Ai, Ma,” prewel Soois. ’n Verslete verdriet laat die pyprook in sy keel opdam. Hoekom het Gertruida du Toit nie saf naby die kus bly woon en hom alleen voortgebring by ’n geswore Bolander nie? Hierdie diep Noorde tap jou genadeloos, veral as jy nie graag vuur op jou trek nie.
Aan geen van die veldtogte teen swart stamme het hy nog deelgeneem nie, maar hy kom sy burgerlike plig na deur rygoed en proviand te gee. Nou is daar sterk sprake van ’n nuwe oorlog, weer teen Engeland, dié keer oor goud. Hopelik waai dit oor of woed net so vinnig uit soos in ’81. Met ’n vrou soos Judit het hy nie nog ’n oorlog van buite nodig nie.
In die vervalle hartbeeshuis word Antjie Bos wakker. “Kootjie, ek sê, sta’ op. Jy’t vir neef Frans gebelowe jy sal vandag natlei, en jy beter vroeg begin …” Antjie gaan nog ’n wyle aan. Dis veilig. Kootjie is nikswerd as hy deur die slaap is. Hy lê daar soos ’n gifding met gekoekte hare en skurwe voete. Die flenterkombers kom nie oral by nie.
“Kootjie, ek sê …”
“Dit gaan kom reën.”
“Dit gaan nie kom reën nie. Dis droog.”
“Hou op neuk.” As Frans tog vandag weg is, besluit Kootjie, kan hy net sowel laat slaap. Maar Frans sal sommer weet. As Frans so half wegdraai van jou af en dan skielik terugdraai om jou vol aan te kyk, droog jou storie sommer in jou mond op.
Dit het so maklik gelyk toe hy Frans gisteraand belowe dat hy vandag al die lande sal natlei, koring en hawer. Dit terwyl hy op sy eie landjie skaars gesaai het. “My eie lande lê braak …” Staan dit nie iewers in die Skrif nie? Dit kan hom ’n wapen in die hand gee. Onsag stoot hy vir Antjie aan. “Bring vir my die Bybel en die kers en maak gou.”
Antjie was eerder haar dood te wagte. Kootjie is nie godvresend nie, en kan nie eers lees nie. Sy kan ’n bietjie lees, maar net met vinger bysit en lippe roer. Die Bybel, haar enigste erfstuk, toegedraai in ’n doek, steek sy goed weg, ingeval Kootjie ’n blaai uitskeur om twak in toe te rol.
“Om te wat?” wil sy weet.
“Soek of daar iets van braaklande staan.”
“Nou waar dink jy moet ek dit altemit soek?”
“Begin by die begin.” Hoe minder feite, hoe beter argument.
“Dan maak jy solank vuur,” toets Antjie die egtheid van die duistere versoek.
“Ossie word groot genoeg, hy kan.” Kootjie se knieë voel uitgehaak. En waarvoor maak mens kinders groot? Hy gluur na die vloerkooi waar Ossie en Fienie en nog ’n paartjies slaap, opgekrul van koue. Eintlik ís daar geen vloer nie. Die misvloere van Fransoois Viljoen se hartbeeshuis het lankal tot grond vergaan. “En Steffina kan solank die water in die eerste akker loop sit.”
“Fienie moet in die groothuis gaan help, miesies Viljoen se dogter kom vandag.”
“Nou laat sy sommer ’n paar borde meel leen. Maar sy moet vir nig Betta vra, nie vir die kropduif nie.” Hy kan haar nie veel nie. Groet hom nie, en hy moet soos volk by die agterdeur wag.
“Los jy maar oom Soois se vrou uit. En Ossie moet in die lammerhok gaan help.” Oor die meel sal sy nog dink. Sy bedel nie so maklik nie. Mens het darem jou eer. Daar is nog genoeg in die sak om vanaand roosterkoek mee te bak, hoewel daar ook genoeg kalanders in is dat die meel kan wegloop.
“Ek sal ’n plan met hierdie ewige natleiery maak, ek sal julle wys.” Daar moet ’n manier wees om die water vanself oor die akkers te laat loop. Of om die reën te maak kom.
’n Arm man lewe van sy planne, en Kootjie het baie. Dis hoekom hy nog nie in die pad gesteek is nie. Selfs Frans kom soms vra: “Kootjie, jy’t mos ’n kop vir planmaak. Kyk dan bietjie vir ons na die put se katrol.” Of iets dergeliks.
Hoewel Kootjie nog nooit ’n plan gemaak het met die reste van die deur wat aan ’n vrot velrepie hang, of die venstergate waarvoor hy op koue nagte velle span, of die verbrokkelde haard of gaterige rietdak nie, wil dit nie sê hy hét nie planne daarvoor nie.
Gevra waar hy al sy planne kry, sal Kootjie antwoord: “My ma het my geleer.” Gevra hoe sy ma lyk, sal Kootjie sê: “Sy’t twee oë hier,” en met sy vingers in ’n mik na sy eie oë wys.
“Wat gaan jy maak as jou planne opraak en oom Soois jaag jou weg?” vra Antjie.
“Met ’n weduwee met ’n goeie plaas trou.” As Soois Viljoen dit kon regkry, kan hy ook.
“Wat gaan jy met my aanvang?” Antjie sou graag wou weet.
“Vir jou poep ek sommer om.” Kootjie het nog sy ligter oomblikke met sy vrou.
Antjie mompel iets van “Vir jou om vir my …” en beur orent. Die kleintjie wat tussen haar en Kootjie op ’n piepiekombersie slaap, soek instinktief na die tepel waaruit hy heelnag iets probeer suig het.
Kootjie kyk na haar vol bors wat nog halfpad uit die oopgeknoopte rok hang. Maar nee, daar op die grond roer Fienie se bossiekop al. Regte klein snip, hierdie dogter van hom. Behoort reggeneuk te word, maar Antjie praat haar voor, en hy is souerig vir sy vrou. Hy het net een keer aan Antjie probeer slaan en hy weet nou nog nie wat sy gedoen het nie, maar hy was so uit soos ’n kers en dit sonder ’n merkie.
Maar hy sal haar nog wys, neem Kootjie hom voor, gevoed deur vae voornemens wat sy vermoëns ver te bowe gaan. Hy sukkel uit die kooi en steek sy dik gelapte hemp in sy broek. Dit spaar ’n man sommer baie moeite as hy met sy klere slaap.
Dis die uur van die beeshorings. Dit beteken dat as ’n man laag buk, hy die horings van sy beeste teen die groeiende lig kan onderskei. Dis waar, daar bulk nie beeste by Modjaa se plek nie, maar die kennis van die gehoringdes kom met sy bloed langs.
Die psikwembu, die geeste van die voorouers, het vannag so hard geroep dat hy nie kon slaap nie. Hulle was knaend aanwesig in die roering van die bergwind, die tranerige gefluit van ’n naguil, die kiaau van ’n jakkals.
Maar hy huiwer om die bene te bevraag, al hang hulle in ’n geslyte velsakkie aan ’n lae boomtak langs hom. Die bene is vol krag, en krag hou groot kanse in, maar ook groot gevaar.
Hy woon jare al tevrede hier. Hy sorg vir homself met kleinjag. Voëls, hase, kleiner roofdiere. Verder bewerk hy vir Soois Sinjan velle in ruil vir melk en mielies. Sinjankobo, dis hoe hy en Isimbi vir Soois noem omdat daar in die Laeveld so ’n staan-agter-die-bos buffelbul was.
Modjaa se looikuip ruik sleg. Dis sy eie muishondstelsel teen indringing. Furana weet al om bo die wind te sit, ook Isimbi as hy af en toe hier kom. Iemand wat medisyne dra, moenie baie praat nie. Dit kan die medisyne beskadig.
Voor die holkrans gloei Modjaa se misvuurtjie. In die lug tussen die ander verflouende sterre sien hy vir Ngongomela nog helder blink. Dis sy leidsman wat sê hoe vroeg hy moet veld toe om met sy honde te jag en kruie te versamel.
Hy is ’n ware njanga. Dit maak hom kwaad as mense sy medisyne minag omdat hy nie mensdele gebruik nie. Of hom ’n gomela noem, ’n towenaar wat bose geeste gebruik om andere te teister. As hy ’n gomela was, het hy lankal ’n klompie mense op hierdie plaas getoor, en dan dink hy nie net aan die seunskinders wat in sy goeterse krap as hy weg is nie.
Daar is ook Mmeme, wat rondvertel hy blêr nie. Eendag gaan hy en sy nog harde prate praat.
Dis waar dat hy as seun tussen witmense ’n siekte gekry het wat hom onder sy deurtrekker blink laat swel het. Dit het sy spies min of meer stomp laat bly, as man en as impi. Die kere wat hy by ’n vrou was, het nie sy ore laat sing nie.
Maar die voorvaders het hom vergoed deur vir hom ’n broer te stuur, ook ’n soort weggooibeen. Modjaa noem hom Isimbi, vanweë sy bylhand. Hy het tydens hul swerftyd in die Laeveld gesien hoe Isimbi ’n byl in ’n stormende leeu se skedel gooi dat dit