Dis waar, hy het opgesien om haar as skoonmoeder te hê. Dikwels as hy saans moeg inkom, heeldag op die lande of te perd agter vee of jakkalse aan sodat sy voetboë van die stiebeuels pyn, het sy hom onder een of ander voorwendsel voorgestaan met ’n onnodige geselsie of lastige takie.
Gisteraand was haar toenadering openlik, en hy het haar afgejak. Hy kan hom klaarmaak vir tweedrag, en dit juis noudat Memorie kom.
Wat het oom Soois besiel om met die vroumens te trou? En so halsoorkop.
Oom Soois en pa Barend. Meer kan twee broers nie verskil nie. Frans was maar ses toe sy pa dood is. ’n Onbekende siekte wat hom bewusteloos gemaak en vinnig gevat het. Maar hy onthou die beslistheid, die forse ywer. Aan die gang vanaf ligdag tot die aandster wys.
Oom Soois, daarenteen, is ’n stoepsitter. Woon g’n wapenskouing by nie, en jagveld toe gaan hy net om van die boerdery weg te kom. Dis hoe ma Lulu verlede jaar haar dood ontmoet het. Die koorsseisoen was nog nie verby nie en sy het die prys betaal. Sy is sterwende huis toe gebring. Sy moes nooit met oom Soois getrou het toe sy weduwee word nie. Frans wou hom al die jare wysmaak: sy wou op dié manier iets van haar eerste liefde herwin. Soort-egte bloed.
Naby hom sit Wagter elke beweging droef en dophou. Snags slaap die geel langhaar op ’n stuk sak buite sy kamertjie, bedags trap hy soos ’n skaduwee in sy spoor.
Daarbo in die holkrans gloei Modjaa se vuurtjie reeds.
“Ek ry môre Pretoria toe,” het Frans hom gisternamiddag gaan meedeel. “Het jy ’n boodskap vir Isimbi?”
“Isimbi? Ek sien ’n vrou in jou oë, Furana.”
“Jy sien reg, Ubaba.”
Modjaa het nie verder uitgebrei nie. “Vat hiérdie vir Isimbi. Hy moet dit trek en drie maal op ’n dag drink.” ’n Veerligte velsakkie vol gedroogde kruie.
“Waarvoor is dit?”
“Sommer vir die hele Isimbi.”
Frans het die koudleistorie gesluk. Dit sal jammer wees as oom Ol ’n kwaal het. Olav Ostfedt in sy dorpse smidswinkel was nog altyd ’n bulderende swartbaardgod soos uit een van sy Noorse sprokies. “Jy sal weet, jy en Isimbi ken mekaar.”
“Ons was lank saam,” het Modjaa styf reggehelp. “Mense kan nie geken word nie, net die veld.”
Moes hy Modjaa se raad oor Memorie gevra het? Waag hy te veel om ’n fyn Bolandse dametjie na ’n Transvaalse plaas te bring? Hy sal nie van haar verwag om haar te verrinneweer in ’n wêreld waar die vroue dikwels nie oud word nie. Mmeme sal die kinders help grootmaak, die derde geslag Viljoens wat deur haar hande gaan. Hy sal Mmeme terug in die huis bring, al kry Judit die piep.
Sy kan die swart mense mos nie verdra nie. Is dan nie so skoon soos die Bolandse bruin vroue nie. Ruik na stroois. Sal mens rot en kaal steel, hoekom is hier g’n slotte nie? “En vir wat moet hulle altyd so hard in hulle taal praat?”
“Dis vir hulle maar net goeie maniere om van ver af te gesels.” In die begin was daar nog pogings om Judit in te lyf.
“Hulle kan konkel om ons te vermoor, en ons sal nie eers weet nie.”
“Ons sal weet, Móvver,” het Gerrie met ongeveinsde geringskatting gesê, “mens hoor as hulle die byle slyp.” Die “Mother” word opsetlik verwring om aanstoot te gee.
Judit is met asynlappe kamer toe.
En dit terwyl die vroue van Grootverlangen – Ouma, ma Lulu, Betta en Gerrie – van toeka af gedurig by die strooise was om met nood en siekte te help.
Hy sal toesien dat Mmeme weer die regterhand in die huis word. Hy sal die ander laste dra. Hy sal altyd voor Memorie staan en die slae vat. In die wete van sy eie krag lê groot sekerheid.
Hy begryp nou dat hy daardie reis Kaap toe móés meemaak. Wat vir ouma Gertruida ’n bedevaart was – ’n besoek aan die familie wat destyds so bitterlik gekant was teen haar huwelik met ’n Trekkerseun – was vir hom ’n afspraak met die toekoms.
Die stormnag in die Wellingtonse berge, Memorie se liggaam teen syne. Ente ver moes hy haar letterlik dra. Met daglig was hy half jammer om te sien hoe mooi sy is, ten spyte van die skrape en kneusings op haar gesig. Die bruinswart krulhare, melkgroen oë, die sagte pienk mond met diep hoekies. Tog het hy hom verder laat betower.
Hoe haastig is hy om haar syne te maak. Met die eerste Nagmaal moet hy aangeneem en voorgestel kom sodat die gebooie kan loop. Elke keer as hy moet katkiseer, val daar iets voor. Laas jaar was dit ma Lulu se dood, begin vanjaar die besoek aan die Kaap. Daarby sien oom Soois swarigheid om hom twee weke lank af te staan vir katkisasie.
Frans het nogal opgesien teen die Kaapse kuier. Dit was droog en hy wou, op hoop van reën, hawer op die droë lande saai. Ouma Gertruida het egter aangedring dat hy en Gerrie haar vergesel. “Die ander kant van julle herkoms sien.”
Hulle het per koets gegaan. Die Goudvelde het binne drie jaar ’n behoorlike koetsstelsel tot stand gebring. Dis vinnig, hoewel vermoeiend en nie sonder gevare nie. As hy die afgelope nagte moes weet dat Memorie op pad is, het hy g’n oog toegemaak nie. Maar nou is sy hier, dis al wat tel.
Van die statte se kant af kom ’n donker figuur, in kombers gewikkel teen die voordagknyp. Dis Mmeme, haar harde kaal voete skuifelend in die voetpaadjie. Wagter gewaar haar eerste en roer sy stert.
“Siejy!” erken Mmeme die toenadering.
“Vir wat is Mmeme dan so vroeg op?” vra Frans, beleef teen die wanhoop in. Welke grief of versoek? Dit kan ’n lang storie afgee. Geduld is die woord, en hy móét luister. Selfs noudat sy uit die huis geban is, bepaal sy nog die atmosfeer op die werf en by die statte.
Behalwe Temboe en sy familie, kom en gaan die werksmense. Baie van die kleihutte staan leeg tot oestyd. Party bly ’n jaar of twee, laat ’n troppie vee in ruil vir hulle dienste wei, kry een vers per jaar en ’n landjie waar hulle ’n paar sak mielies en kafferkoring oes.
“Môre, Franna.” Haar bolyf wieg altoos liggies, asof sy ’n kindjie sus. Langs haar plant sy die rede van haar koms neer: ’n splinternuwe besem, veekant ondertoe. As hy goed gemaak is, moet hy vanself regop kan staan. Sy maak al die besems, van werf- tot handbesem. Tussen die mielierye word daar elke jaar besemgoed vir die doel geplant.
“Vir daai werf in Petoorja,” verklaar sy met diepe veragting vir die dorpse diensmense.
Sy beduie met die kop kloof se kant toe: “Wat stuur die ou moloi vandag?” Sy voel aan haar netjiese kopdoek om haar posisie te bevestig. Teen Modjaa is dit nodig, hy wat altyd haar kragtige handvernuf met sy mistieke veldgees nietig wil verklaar.
Modjaa en die woonvolk sit nie langs een vuur nie. Dit gaan nie net oor stam nie, maar oor toor. Temboe sê hy verstaan nie ’n man wie se lyf nooit warm word, wat nooit ’n vrou gehad het om vir hom bier te maak of seuns wat sy beeste kraal toe aanjaag nie. Hoe sal hy sonder afstammelinge self eendag as ’n voorvadergees vereer kan word?
Hoewel daar bespiegel is of Modjaa die vader van Mmeme se laatlam Karools kan wees, is die moontlikheid verwerp. Hy en Mmeme is gans te hatig op mekaar, hy steur hom ook te min aan vroue. Mmeme, die enigste een wat weet, swyg soos die graf. Die kwessie het vervaag met, as enigste antwoord: mans is oral, soos die wind, en net so geswind. Dit moet maar een van die oesmanne wees. Hulle hou jaarliks ’n eie oesfees, met groot potte bier en ’n deurnagdans.
“Ag, ’n bietjie kruiegoed.” Frans voel erbarming. Sy, wat haar handpalms in hierdie huis wit gewerk het, mag nou nie oor die drumpel tree nie. Sy mag die growwe werk doen, maar buite. Die vuurherd, waar sy altyd in wintertyd op haar lae bankie gesit het, is verbode. Alles waaraan sy raak, moet afgespoel word, die geskraapte afval sommer ’n paar keer.
Betta en Gerrie moet die binnewerk verrig. Hulle doen dit ter wille van hulle