Hy bring nietemin daaglikse houtskoolmerkies aan op die Rustenburgse winkelalmanak wat reeds vergeel het en eselsore maak.
Dis Desember, die maand waarin die rooibokke hul kalwers laat suip. Tuis op Grootverlangen is dit die tradisionele maand van die Groot Dae, van fees en samesyn.
Die dae vergaan in die wasige blou van rook en ruimtes. Die aande is sterbesaai, met hom en Modjaa twee stiltes in vel om die vuur. Die nag prik van insekte. Ver brul ’n leeu.
Hulle verlang. Hulle is albei losgeskeur van bekendhede, en dit geskied nie sonder prys nie. Tot Modjaa sê: “Treur is ’n nageaapte dood.”
“Ja, daarvoor groei niks op die veld nie, of hoe?”
Die trek verloop tussen uiterstes van ledigheid en werksaamheid. Kootjie se wa kort gedurig herstel. Boute en moere raak los. Die vrot houtas breek, Frans prakseer ’n nuwe een uit ’n sterk, harde, regop boom.
Hulle ruil ’n bietjie sout by ’n kraal, Modjaa se honde baklei met die hoofman s’n. ’n Bokkie moet as soenoffer geskiet word. Modjaa gooi ’n tarentaal met sy knopkierie dood en stowe dit met wildsvet, maar die ding is so taai dat dit hop in die pot. Modjaa hang dit ’n dag en ’n nag lank op en kook dit daarna verder.
Die onvergeetlike dag toe hulle oor die Limpopo trek. Dae, eintlik. ’n Gesukkel met donkies wat in die vals sandbanke en diep modder bly staan en die voorwiel wat in ’n gat vasval, terwyl die sleepmerke van krokodille teen die steil oewers ’n stil waarskuwing uitstuur.
Dis mooi genoeg om vir altyd hier te bly; die olyfgroen poele, spoelklippe tussen skitterwit sand, ape wat sketter en die digte takke van bome laat roer, die gesnork van buffels en die geplas van seekoeie.
“Seekoeispek vir die droë wildsvleis,” hunker Modjaa. “En die pens maak goeie medisyne.”
Frans skud net sy kop. Hy skiet al hoe traer noudat hulle in olifantgebied kom. Eers móés hy skiet vir die pot en vir kwansel. In ruil vir vet, vleis, horings en velle kon hy ’n ketel aanskaf, ’n lantern en emmer. Ook seep, ’n bokseil, ’n tang, saag, draad, koevoet, pik, byl, hamer. En messe vir slag. ’n Paar stukke goedkoop klere. Kosgewys ’n sakkie meel, ’n bietjie koffie en suiker, sout, ’n sak pitvoer vir Sultan.
Om volkome besitloos te wees nadat jy alles gehad het, is nie maklik nie. Hy het armoede voorheen waargeneem met meewarige erbarming. Nou voel hy aan sy lyf wat dit is om ’n rytuig te hê wat breek, trekdiere wat bly staan, ’n kospot wat leeg is.
Maar eerdat hy vryelik skiet, leer hy liewer saam met Modjaa gebraaide skerpioen en mopaniewurms eet. Skiet vra ammunisie en trek meelopers. Dit vat ook tyd om met velle en biltong te werk, en die somerweer laat dit vinnig bederf.
Vir Modjaa is dit swaar om ’n vel rou te verkoop aan ’n looier of kraalbewoner eerder as om dit self tot op die sening te bewerk. Word ’n bokkie wel uit nood geskiet, is Modjaa in sy element. Braai die vars lewer oor die kole. Dan die ander sagte dele, hy sout die res en maak dit winddroog.
“Hoekom kyk jy net die tandmanne?” vra Modjaa as Frans die olifante deur sy halfslyt verkyker bespied.
“Ek is nog nie reg vir skiet nie.” Hy staar meegevoer na die grys bosreuse, hulle grootheid en krag. Die verkyker bring hulle tasbaar naby, maar tog lei hulle totaal aparte lewens. Verdwyn soos ’n miswolkie, asof hulle geruisloos oor die aarde gly. “Ek gaan nie sommer troppe uitmekaarskiet nie. Ek wag vir alleenlopers en kwaaddoeners.” Hy gaan dalk die res van sy lewe hier wees. Hy wil so min as moontlik die heelheid versteur.
“Die een wat vir die maan wag, wag vir die duister. Jy kan hier naby die Limpopo genoeg tande kry vir teruggaan.”
Teruggaan? Meteens besef Frans hoedat Modjaa besig is om aan die Limpopo te klou, hy wat sy lewe lank al brand om in die land van sy vadere te kom. Baie van die dinge waarmee Modjaa hom bederf, is dus eintlik as oponthoude bedoel.
Die omslagtige aanlê van ’n aandkamp. Spasie skoonkap onder die oorhangende boomtakke. Grashalms terugdruk om ’n beskutte nessie te vorm. Houtmaak, waterhaal, vuurmaak. Terwyl hulle eintlik vir ’n nagskof moes inspan.
Frans volg sy kop. Tussen Kersfees en Nuwejaar sleep hulle stadig maar seker teen die Tuli op. Teen sononder ry hy soos gewoonlik op Sultan vooruit om kampplek naby water te soek.
Is dit dan nie vandag die troue van Betta en Ingenaas nie? Hy sou strooijonker wees en die vierperdewa drywe. Op Grootverlangen brand die bruilofsvure hoog. Met aandrooi sal die boeremusiek onnutsiger word maar ook klaender. Diep in die voornag sal ta’ Lammie swig en op haar konsertina lostrek. Die jongkêrels sal “Balke toe!” skreeu en die nôiens van hul voete af swaai.
Hoe goed weet hy van alles. Hy het die volheid van ’n gevestigde bestaan en familieskap agtergelaat. Dinge waaraan jy selde dink tot jy dit verloor. Hy is nou een eensame wese met een eensame ideaal onder die uitspansel.
Die herinneringe is soos opgejaagde mossies. ’n Vuur op die herd, pruttende potte. Skoon klere, ’n gemakstoel, katel op pote. Die meisies wat met geruis van rokke rondbeweeg en raakvat, om saans met ’n stukkie handwerk in die lamplig tot ruste te kom. Die getjier van die putkatrol. Die geur van vars geploegde sooie waarin die voëls op wurms feesvier.
Hy was gedrenk in die veld, maar getemde veld, afgepen en verken deur ’n voorvader te perd. Hy is reeds twee geslagte verwyder van die treklewe.
Lande is voor sy tyd ontbos en ommuur, damme en vore en krale gemaak, boorde geplant. Hy kon tot sewentig myl ry voor hy die grens van die plaas bereik, agter vee aan of net vir die genoeglikheid van die bekende.
Maar dis een ding om hard te werk op ’n boereplaas, ’n ander ding om te oorlewe in ’n ongetemde land wat nie maklik oopmaak voor ’n kruiende donkiewa nie. Snags moet hy die roofdiere van die donkies weghou met doringtakke, met brandende houtstompe die wolwe verjaag wat agter die rieme en die teerputs aan snuffel.
Die gang van die donkies, Kootjie se vier, aangevul tot agt, dwing hom tot geduld. Die ironie is dat donkies skynbaar die beste in Afrika vaar. Taai tobbers en gebore padvinders, kan jy soms die leisels los; hulle vind self die toegegroeide pad of maak hulle eie. Een nag het die voordonkies selfs op die rand van ’n vanggat gestop.
Die reis het ’n kwaliteit van tydloosheid, byna droomagtigheid. Jy dink net van een watergat tot by ’n volgende. Jy laat jou verlei om te glo dat Afrika, omdat hy langsaam is, ook mak is.
Modjaa bring die teendeel onder die aandag: “Ons moet van nou af net in die nag trek.”
“Ons dóén dit, as daar maan is.”
“Ons moet dit doen ook as die maan afgaan.”
“Dis moeilik sonder pad.”
“Die nagdiere los mens uit solank jy aan die roer bly.”
“En wat nog?” Hy soek na die rede vir Modjaa se opbouende onrus.
“Dit kan wees Lobengula se spioene los ons dan ook uit.”
Dan is dit dít. “Die land is so wyd, Ubaba. Dit sluk maklik almal in. Wat is een ekstra jagter?” Slegs af en toe herinner ’n veraf geweerskoot jou aan ander sterwelinge.
“Hulle weet van ons. Die tromme gee boodskap aan.”
Is dit waar? Word hulle dopgehou? Bedags maak die land geruisloos voor hulle oop, met swerwende wildtroppe en opgeefsels wat oor die horison bewe.
Maar vanaf middernag gee die tromme boodskap aan vanaf die Laeveld tot stellig by die Zambezi. Die tromme, soos die sang en dans en musiek, vertel hoe oud, hoe onberekenbaar oud hierdie kontinent is, en hoe onoorwonne. Wie sal sy koors oorwin, sy tsetsevlieg, muskiete, droogtes en vloede?
“Ons kom jag, nie oorlog maak nie.”
“As jy guns wil vind by die groot koning met die lang vingernaels, die Ruiter van die Wind, moet jy vir hom presente vat.”
“Moet ek