“O, maar ek het! Tot jou blyplek is vir jou bepaal. Jy kan in die jonkershuis intrek, ek het nooit seuns gehad om dit te bewoon nie. Die skoolkinders wat daar tuisgaan, kan oortrek groothuis toe.”
“Oom doen my eer aan. Maar ek hoort in Transvaal.” Nie hier in Klein Engeland, waar hy Afrika nie kan voel nie. Hy hunker na die strawwe son, die warm grasveld en plat rante, die doringbome met hul soetruikende geel klossies, die donderweer wat ver oor die Magaliesberge dreun, die blitse wat soos troppe rooibokke in die lug speel, die reuk van somerreën op dor grond, die wemelende wildtroppe.
“Wat jy bedank, is jy kwyt. Ek meen, ’n erfporsie soos hierdie. Die grond van jou herkoms.” Toe begin die beheerste man openlik smeek: “Gee vir Peerboomkloof ’n kans. Hier het jy álles.”
Behalwe vryheid. Maar dit sê hy nie. Dit sou kru wees om die óú Trekkervete weer aan te roer nadat daar versoening gekom het. Maar het hierdie mense dan glad nie kennis geneem van ’n Vryheidsoorlog om weer eens onder die Engelse juk uit te kom nie? Van Majuba? En van nuwe oorlogsgerugte met die Goudvelde as smeltpot?
“Ek weet ons is in Transvaal arm aan sekere dinge, Oom. Ons is net sestig jaar daar. Maar …” Hoe om dit uit te lê? Hierdie wêreld by die kus is te saf. Die mense is onbesorg, verdraagsaam, dink en voel eenders volgens gevestigde tradisies. Die andersdenkendes het lankal weggebreek na die harde, ongetemde binneland, daar waar jy tot die uiterste perke beproef word deur die harder wette van Afrika, maar waar jou siel op ’n eie manier versadig word.
“Ai, Franna, ek wil jou so graag hier hê. Ek word ouer, en ek moet my van huurlinge afhanklik stel.” Lewies du Toit snuif keurig uit die geslyte silwer houertjie, sy enigste erfstuk van Hugenote-voorouers wat in hulle vlug nie groot stukke kon meebring nie. Ouma Gertruida het die juwelehouertjie gekry.
“Ek is jammer, Oom. Maar so is dit nou maar.”
Lewies se troefkaart is die see self. In die vorm van ’n piekniek met rytuie en bediendes kompleet, vat hy die ver familie een hele dag Kaap toe. Op die strand jaag Gerrie met vasgegrypte romp die kinders rond en speel moedertjie vir die weeskind Addie.
Frans hou eenkant. Hy raak stadigaan raadop met die knaende heimwee. Die verstommende Tafelberg, Kaapstad so vreedsaam wit gevestig, die see waarlangs sy voorouers gekom het, Geus en Hugenoot.
Die weer verander, en oom Lewies gelas betyds die terugtog. Nou wys die Kaap sy ware kleure, besef Frans met ’n soort verligting.
“Sal Ouma ooit vir goed hiernatoe terug wil kom?” Dis die vraag waarmee hy haar die aand afkeer. In ’n ougoud rok sit sy op die ereplek voor die kaggel. Selfs hier waar sy nie die septer swaai nie, gee sy toon en stemming.
Hy gesels graag met haar. Sy het nie ’n afsonderlike taal of stembuiging vir kinders of jongmense nie.
“So het ek gedink, Franna. Maar nou voel ek hier ook nie meer tuis nie. Ek verlang huis toe.”
“Oom Lewies wil hê ek moet hier kom boer.”
“So hoor ek. En dat jy nee sê.”
“Is ek dom? Ouma het die wysheid van jare, sê vir my.” Die aanbod van oom Lewies, so gul, so ruim, spook by hom.
Sy glimlag meewarig: “Wat mense aansien as die wysheid van die ouderdom, is baiemaal net gebreekte jeug.”
“Hoe praat Ouma dan, en ek is nog jonk.”
Die krakende vlamme is die enigste geluid tussen hulle, tot Ouma gewoonweg verder gesels: “Die Kaap kan ’n juweel wees, maar dis net as die grysheid kom. Ek onthou nou. Ná die oes kom die storms. Luister hoe die wind in die skoorsteen dreun.”
Sy ril effens, hy gooi nog dennebolle op die vuur. Die milde sonskyn het totaal gewyk voor ’n grys skimmel wat teen die groot ruite saamdring.
Gertruida staar oënskynlik in die vlamme, maar hy vermoed sy kyk verder, deur die dik mure van die gewelhuis in die rigting van Kaapstad waar hulle vroeër vandag was: die hawe, die berg, die woelige Adderleystraat, voorheen die Heerengracht. Die Kasteel waar die Union Jack op een van die bastionne in ’n swellende wind wapper. En die Parade, waar sy peinsend getalm het by ’n uitspanplek van veertig jaar terug.
“Hier het ons die akkerboompie ingelaai,” is al wat sy gesê het toe sy Frans langs haar gewaar. “Die dominee wat ons getrou het, het dit vir my gegee. Sy vrou, eintlik.” Toe voeg sy by, skynbaar sonder verband: “Mens dink partykeer hoe baie maklik baie dinge baie anders kon verloop het.”
Hy kry die gevoel dat sy groot dinge ongesê laat. Hy sou hierdie oomblikke tussen hulle wou bewaar, dig soos in ’n loket. “Sou Ouma graag die verlede wou verander?” Hy móét weet, want dit kom hom voor alles gaan om besluite.
“Ek weet nie. Die skaduwee val mos elke keer anders soos die son aanskuif.”
Hy het vergeet: sy is nie een wat wyshede rondstrooi nie. Berisping, troos en raad uit haar mond is skaars. Gerrie kom ’n tjalie om haar skouers hang, neem op ’n voetstoeltjie plaas en leun teen haar bene. So sit hulle drie, stamgenote, afgeseël in die warm harsreuk van ’n Europese verlede.
Die skimmel verdig tot ’n geniepsige reën wat soos graankorrels teen die ruite spat en die ver bergtoppe in mis hul. ’n Bediende kom die koperhanglamp aansteek terwyl Frans die luike toemaak.
Die oueres onder hulle onthou vir Syster, praat met paslike náskrik van sy weerligdood op pad hierheen.
Hier weerlig dit mos nooit, sê hulle.
En dit, besluit hy ten slotte, is die rede hoekom hy nie hier kan bly nie. Hy moet kopstamp teen die natuur, dis al hoe hy sinvol kan lewe en oorlewe.
Hy slaap soos ’n man moet slaap, maklik maar lig soos die oerjagter wat gereed is om pyl en boog te gryp. Is dadelik wakker toe die honde teen middernag blaf. Hy pluk klere aan en gaan uit, verby die hoofkamer waar kerslig en kreune te kenne gee dat oom Lewies en Aunt Dieneke ook uit die diep dons van bulsak deur die steurnis gewek is.
Dit is ’n soekgeselskap, kloppend en roepend by die swaar houtvoordeur, stewels skurend op die klam stoep, hulle gestaltes spookagtig in die lig van stormlanterns.
’n Onderwyseres en ’n klompie meisies van die Seminarium het vanweë die stormweer met gids en al in die berge vermis geraak.
In die nat, donker nag lui die slaweklok met hol geluid om diensmense te roep wat solank die kaggelvure kan opstook. Oom Lewies is dankbaar toe Frans in sy plek gaan.
Toe hy die laaste kleinplase verbysteek voor hy Pretoria binnery, kry Frans die balsemagtige reuk van bloekom. Teen die dik, vaalbruin stamme sit die rooierige bas in repe opgekrul.
Waar die dorpstuine begin, neem die reuk van rose oor, swaar in die lou môrelug. Elke muur, heining en veranda is met rose begroei. Nie verniet heet hierdie pioniersdorp langs die Apies die stad van rose nie.
Sou Memorie dit as welkomsreuk eien?
Behalwe die stof wat deur perdekarre en knokkende waens opgejaag word om op elke voorstoep en uitgeboude vensterbank neer te sif, wys Pretoria nie maklik die droogte nie.
Aan weerskante van die strate spoel die leiwater in die vore. Elke huis staan op sy eie groot erf. Nie so lank gelede nie het kwaggas nog wild deur die strate gehol. Nou glip daar snags nog bokkies en hase soos skaduwees uit die omringende veld en rante om in die tuine te kom knabbel.
’n Rustige soort lewe. Die Volksraadsitting jaarliks en die landdroshof daagliks verwek die meeste opspraak. Dat ’n hoenderdief tronk toe gesleep word, is groter nuus as dat daar ’n paar uur te perd hiervandaan ’n wond van twee en dertig myl in die aarde oopgeruk is om die goud van die Witwatersrand bloot te lê. ’n Gruwel vir die óú Boere met hulle veragting vir geld en goud.
Die dorp lewe eintlik net as dit Nagmaal is. Vir plattelanders is dit ’n verbreking van die eenselwige plaaslewe. Dan vlam die ou-ou vete tussen die dorpies en die japies op. Vroeër het klein Engelsmannetjies die Boertjies getakel oor die besetting en vertrapping van