Dit was laat toe hulle die aand by die huis gekom het.
“Die been is darem nie gebreek nie,” het haar pa vir tannie Griet gesê, “maar die dokter het haar enkel verbind. Ag, ek verwyt myself. As ek nie jukskeibaan toe gegaan het nie, het ons verder ingepak en geëet en gaan slaap. Nou moet ek vir Kinnie met twee krukke op Queenstown by die nuwe huis laat intrek.”
Oubie het gaan slaap, maar sy het in die kombuis bly sit toe haar pa haar ma kamer toe gehelp het. ’n Rukkie daarna het hy haar kom haal. Hy het haar teen hom vasgehou toe hy haar bed toe gedra het. Toe sy in die bed lê, het hy die laken saggies oor haar toegetrek en onder haar ken ingedruk.
“Pappa se Katrien. Jy ruik net so na melk soos die ou klein hondjies van oom Sam se labrador wat nog aan hulle ma drink. Jy moenie bang wees nie, hoor, een van die dae is Mamma weer reg.”
Hy het oor haar kop gestreel, vir ’n lang tyd, en sy het gehoor hoe hy praat, hoe hy sê dat sy net sulke wit haartjies het soos “dáárdie enetjie”. Sy kon niks terugsê of vra nie. Sy het haar kop onder die kussing ingedruk sodat sy nie die middag se skree kon hoor nie, maar sy wou nie haar oë toemaak nie.
Uit die nag, agter haar oë, het die rooi rok van haar ma ál verder oor die stoepie uitgewaai. Dit het nat geword en oor die kante van die sement begin drup; oor die werf het dit geloop, uit by die hek en deur die draad. Dit het ’n rooi rivier geword.
Aan die een kant het sy gestaan, en ver aan die ander kant die vrou wat haar ma was.
DRIE
“Nee kind, jy praat darem nou van te lank gelede, amper veertig jaar. En dié mense, hulle het maar eenkant gebly. Ons het nie eintlik met hulle te doen gehad nie.”
Tant Gertie is een van die oudste inwoners van Kakamas het Yolanda, haar gasvrou, gesê en selfs vir haar ’n afspraak gemaak.
En hier sit sy nou by die vrou met die navy-en-wit pakkie waarvan die plooitjiesromp om haar bloubeaarde enkels vou. Daar is ’n waardigheid aan haar wat niks te doen het met geld of besittings nie. Haar gesig is dié van iemand wat die lewe een dag op ’n keer aangepak het. Geduldig, moedig.
Die lig val deur die Venesiese blindings van die woonstel se voorkamervenster, maak strepies op die vierkantige bruin en geel kussings. Die tannie se teekoppies is fyn, dun randjies teen die lip.
Sy kan al in die tagtig wees, maar daar is nog lewe in haar oë, beweging in die beduie van die hande.
“Ek staan nog elke oggend vyfuur op, dan hou ek my godsdiens. Dan begin my dag. Daar is soveel wat ek nog het om te doen; ek kan nie dat die aandson oor my toesak en my ledig kry nie.”
Maar wat dan van die pád? Onthou sy iets van die werkery? Die mense het tog die pad Upington toe geteer? En wat van die brug daar waar die dorp uitloop Keimoes se kant toe?
Op die wang wat wegdraai, by die venster uitkyk, lyk die vrou se rimpels soos die jaarringe in ’n ou, deurgesaagde boom. “Kyk, kind, my man is mos dood in daardie tyd waarvan jy praat. Die kinders was klein …”
Tussen die slukkies warm tee en die gemmerkoekies deur daag daar by haar ’n besef van die vrou se noodwendige realisme, iets waarmee sy self nie altyd rekening hou nie. ’n Mens tel die manna op soos wat dit soggens vir jou op die grond lê. As jou man dood is en jou kinders almal nog op skool, dan maak jy klere, jy sorg dat jou kinders nie honger is nie, jy kyk dat die boerdery nie tot niet gaan nie. Jy vee jou eie werf. Dan het jy nie tyd om te kyk na lorries met gruis wat verbyry nie – al is dit ook daardie einste lorries en masjiene wat ’n pad maak om jou oorlede man se perskes na die naaste depot te neem.
Toe sy vir die vrou tot siens sê, weet sy: ’n Mens aanvaar te veel, kyk te vlak en net voor jou eie voet. Dis sy wat na skuldiges soek wat Ma-Kinnie gemaak het soos sy is. Mense wat hulself met opset eenkant gehou het van die eenvoudige padmense met hul vlietende trekbestaan.
Die tannie staan in die koelte onder die papajaboom en wuif haar agterna. Sy onthou meteens die woorde wat die veroordeelde hoofkarakter in The Reader aan haar eertydse jong minnaar gesê het:
I always had the feeling that no one understood me anyway, that no one knew who I was … And you know, when no one understands you, then no one can call you to account.
Maar die woorde is eerder ontstellend as dat dit haar troos. Dit laat haar in die war. Wat dan van haar ma – moet sy haar dit dan ook alles kwytskeld?
Van bakboord na stuurboord is ’n kort afstand; land oor land is baie verder. Kilometers se ry in die warm son. Yolanda het gepraat van ’n man wat ’n werkswinkel het. Dalk onthou hý iets, weet hy waar die kamp gestaan het. Maar daar’s niks. Hy vee sy ghrieshande teen die agterkant van sy denimbroek af. “Nee, Mevrou, ek weet nie van sulke mense wat hier was nie.”
Hy stuur haar na ’n man wat vroeër begrafnisondernemer was in die Kakamas-omgewing – ’n Jooste van die plasie Skuinslê. Haar pa sou sy kop agteroor gegooi het van die lag oor die naam.
Sy moet soek tussen die vele afdraaipaaie na groot plase, hoewes en arbeidershuise. Die bordjies is nie altyd goed sigbaar nie, en sy moet twee maal omdraai voor sy uiteindelik die regte plek sien. Die kronkelpaadjie lei na ’n wit huis met ’n groen dak. ’n Kleinerige trekker en twee bakkies staan langsaan voor die waenhuis.
Aan die kant van die huis hou sy stil. Op die voorstoep staan ’n ou enemmelbad wat aan die voorkant uitgesny is sodat dit as sitplek kan dien met ’n dik, blou, opgestopte matraskussing bo-op wat die hele badbank vol lê. Sy wens sy kan daar gaan sit, net uitkyk oor die riete langs die rivier; dít wat deur die jare tot stof geraak het, herskep tot ’n vaste beeld.
Die man wat die deur oopmaak, lyk half deur die slaap. Sy steil, grysbruin hare lyk of dit verlê en net vinnig platgevee is toe die klop aan die deur kom. Sy vrou kom agter hom verby, bekyk die besoeker vlugtig voor sy groet en haar innooi.
“Goeiemiddag, kan ek help? Kom binne, dis koeler in die sitkamer.”
Sy kry die indruk dat die vrou wil intree vir die man, asof sy hom moet beskerm. Toe sy agter hulle na binne stap, sien sy hoe sy hom aan die arm vashou voordat sy langs hom op die bank gaan sit.
Sy vra voel-voel. Wéét hy iets van die pad wat gemaak is?
“Jááá …”
Hy herinner hom so ’n tyd. Aan hoeveel makliker dit was om daarna die druiwe en perskes weg te ry. Maar aan die mense self? Nee, nie van ’n lewende of dooie padmaker weet hy iets nie.
“Daar is nie een van hulle wat ek nou ooit uitgelê het nie. Dié mense, ek weet nie of hulle juis eintlik kerklik was nie.”
Sy vrou tik saggies met haar hand op sy been, vermanend. “Páppa …”
Hy skrik, kry ’n verleë trek om sy mond asof ’n skooljuffrou hom op iets ergs betrap het; vee deur die yl deurmekaar hare en toe oor sy mond asof hy die woorde wil wegvee.
“Ag ekskuus, dis nou nie, ek bedoel …”
Sy stel hom gerus. Dis goed, sy verstaan. Sy wou maar net weet of hy iets onthou. Aan kerklikheid het sy lankal nie meer soveel nie. Elkeen glo soos hy wil, elkeen dink hy is reg.
Voor die ouetehuis waarheen hulle haar beduie, staan die appelkooskleurige just joey-roosbome nog vol blomme. Om die stamme is hoë walletjies met ’n graaf gegooi. Soos tóé, dink sy. Dis outyds, niemand doen dit vandag meer so nie. Haar pa het ook rondom die boompies wat hy geplant het, damwalletjies gemaak om die water binne te hou.
By oom Jakob en tant Maggie wat uit hulle kamer kom en saam met haar op die groen rottangstoele onder die veranda kom sit, loop sy aanvanklik ook ’n bloutjie. “Nee, sulke mense … ek kan nou nie …”
Die man trek sy oë op skrefies soos hy probeer onthou, vat sy ken tussen sy voorvinger en duim vas.
Sy vrou sit skielik vorentoe; haar voete trap vas teen die vloer. “Wag, daar ís iets wat ek nou skielik onthou. Eenkeer, daar was