Dit kan wees dat die ouer van die verloortaal sterk nasionaalgesind is en voel: “Ek is ’n verraaier as ek die taal laat vaar en toelaat dat my kind dit doen; dis nié in belang van my kind om afgesny te word van sy eie familie en my mense nie.”
Godsdienstige mense wil graag hê dat hul kinders ook op die regte pad bly. Die taal van die kerk en van die godsdiens oor die algemeen kan ’n belangrike rol in die taalkeuse vir hul kinders speel. In Amerika het die Lutherse kerke aanvanklik die immigrantetale soos Duits, Deens, Noors en Sweeds in die kerk bly gebruik. Solank die kerke en kerkskole die ou taal behou het, was dit vir die immigrante ’n aansporing om hul taal te handhaaf. Einar Haugen skryf: “In the case of the Norwegians, as apparently among most immigrants, the church is the primary institution which provides the immigrants with a justification for the use of language.”[44] Toe die Lutherse kerke eers verengels het, het hulle die pogings om tale soos Duits en Noors te handhaaf, moeiliker gemaak as wat hulle reeds was.
Die besluit van individue oor die oorname van ’n ander taal hang baie af van die persoonlikhede en waardesisteem van die betrokkenes. Hoeveel waarde heg hulle aan die godsdiens of ’n taalgebonde kerk? Is hulle sterk nasionaalbewus? Is daar ’n sterk gevoel teen “taalverraad” in die gemeenskap en gee die ouer om oor wat die mense van sy/haar taalverraad gaan sê? Is die ouer dalk baie geheg aan familie wat hy of sy nie wil vervreem deur ’n ander taal aan te neem nie? (Nasionalisme en taalgetrouheid kry meer aandag in hoofstuk 3.)
Individuele lede van minderheidsgroepe is soms besonder getrou aan hul taal. Die agteruitgang van Wallies het baie nie-Walliesers van Wallis aangespoor om hul taal weer aan te leer as teenwig teen die verliese wat die taal as gevolg van gemengde huwelike gely het.
Die gesindheid van die wedywerende taalgemeenskappe teenoor mekaar is ook belangrik. As daar ’n groot mate van antagonisme bestaan, is taalverplasing moeiliker omdat mense uit die twee gemeenskappe minder met mekaar sal omgaan en ondertrou.
Soos dit uit die voorgaande paragraaf blyk, beteken “meer/minder gebruik” dat mense ’n taal in meer/minder funksies gebruik. Dit hou nou verband met ’n ander betekenis van “meer/minder gebruik”, naamlik gebruik deur meer of minder mense.
Dit blyk uit die taalverskuiwingsproses in Amerika. Negentiende- en twintigste-eeuse immigrante uit Suid- en Oos-Europa het Engels aanvanklik net gebruik by hul werk en op straat as hulle nie anders kon nie. Dié wat nog nie Engels geken het nie, het dit deur middel van hul moedertaal geleer. Die ou taal het nog taamlik baie funksies gehad.
Met verloop van tyd het die immigrante meer in aanraking gekom met Engelssprekende Amerikaners en Engels in meer funksies leer gebruik: later ook om met mekaar te praat. In sommige lae funksies het Engels dus die ou moedertaal begin verdring.
Uiteindelik het Engels die moedertaal in byna alle funksies vervang. Jonger nakomelinge van immigrante moet die ou immigrante se moedertaal deur Engels aanleer as hulle dit wil ken.[45]
Op baie kleiner skaal is ’n soortgelyke proses in sommige Afrika-lande aan die gang. Op die oomblik praat die grootste deel van die elite in hierdie lande nog hul inheemse tale, maar die gewese koloniale tale word al meer ook die moedertale van kinders.
Ali Mazrui van Oeganda skryf dat Engels die eerste taal in funksionele sin vir baie Afrikane is. ’n Groot deel van hul openbare lewe word in Engels gevoer. Daarby word Engels vir baie swart kinders ook chronologies die eerste taal, m.a.w. die taal waarmee hulle tuis grootword. Mazrui het self nie in Engels grootgeword nie, maar die moedertaal van sy kinders is Engels.
Een van sy bure in Kampala se kinders word tweetalig (Engels en Luganda) groot, en dié kinders neig om eerder Engels-georiënteerd te wees. “This is partly because at school they get only English, while at home they get both English and Luganda. The children are indeed growing up bilingual, but functionally the English language seems to be gaining the upper hand. The functional primacy of English among the parents leads on to the chronological primacy of English among the children.”[46]
Tussen ’n verlies van funksies en ’n verlies van sprekers is daar, soos reeds gesê, ’n noue verband. As ’n taal nie in “hoër” funksies gebruik word nie, is daar geen aansporing vir andertaliges om dit aan te leer nie, en mettertyd ook nie vir die nageslag van mense wat vroeër die taal gepraat het nie.
’n Mens kan derhalwe ’n goeie aanduiding van die groei en agteruitgang van ’n taal kry as jy gereeld opnames kan maak van (a) hoeveel mense met ander moedertale die betrokke taal ken, en (b) hoeveel moedertaalsprekers die taal het – en veral hoeveel moedertaalsprekers eentalig is. Eentalige mense sal uiteraard nie van taal verander nie, maar vir tweetalige mense is dit besonder maklik (afhangende van hoe goed hulle die taal ken).
Taalverskuiwings word altyd voorafgegaan deur ’n fase van taamlik algemene tweetaligheid onder sprekers van die verloortaal. Die sprekers van die wentaal bly eentalig.
Die volgende syfers gee byvoorbeeld ’n aanduiding van die agteruitgang van Skots-Gaelies. In 1891 was daar in Skotland 254 415 mense bo drie jaar wat Gaelies gepraat het; in 1931 was dit 136 135, in 1951 was dit 95 447 en in 1960 80 978. Persentasiegewys (van die bevolking van Skotland) was dit ’n daling van 6,8 tot 3 tot 2 tot 1,7.
So is dit ook ’n teken van agteruitgang dat nog net 656 000 of 26 persent van die bevolking van Wallis (2 600 000) in 1961 Wallies gepraat het en dat die persentasie van Wallies-eentaliges van 30,4 persent in 1891 tot 1 persent in 1961 gedaal het. In stedelike gebiede was maar 0,4 persent van die Walliessprekendes bo drie jaar eentalig en op die platteland 2,4 persent.[47] Vir ’n klein taal is ’n groot mate van tweetaligheid onder sy sprekers dikwels die dood in die pot.
Tweetaligheid skep vir ’n taal ’n groeimoontlikheid wanneer baie andertaliges die taal aanleer, maar ’n moontlikheid tot agteruitgang wanneer sy eie sprekers ’n ander taal aanleer sonder dat die andertaliges op hulle beurt die eersgenoemde taal aanleer. ’n Taal groei dus wanneer baie mense dit aanleer (al neem hulle dit nie as eerste taal aan nie); terselfdertyd kan die sprekers van die groeiende taal sonder skade eentalig bly.
2.3 STABIELE TWEETALIGHEID
Soos reeds aangedui, sê Rhoodie en Swart dat twee kulture naas mekaar kan bestaan. Dis moeilik om ’n presiese taalekwivalent vir hierdie kulturele “pluralisme” te vind. Stabiele tweetaligheid bestaan hoofsaaklik vanweë geografiese en/of sosiale skeiding tussen sprekers van die twee tale.
Daar is egter een taamlik beroemde tweetalige situasie, naamlik dié in Paraguay (wat ek in hoofstuk 3 vollediger behandel). In dié land het Spaans en Guarani (’n inheemse Indianetaal) die afgelope drie eeue saam bestaan. Sowat 52 persent van die bevolking is tweetalig en 92 persent kan Guarani praat. Nie een van die twee tale word geassosieer met sterk prestige-gevoelens nie, en mense praat die twee tale afwisselend op alle vlakke van die samelewing.[48]
Om die posisie of “stand” van ’n taal te bepaal, sal ’n ondersoeker demografiese prosesse, kontakmoontlikhede as gevolg van die verspreiding van die bevolking, winste en verliese van hoë funksies en die houding teenoor die eie en die ander taal in aanmerking moet neem. Hy sal vrae moet beantwoord oor ’n moontlike styging of daling in die geboortesyfer, die immigrasie van andertaliges en die emigrasie van moedertaalsprekers. Verder oor die verspreiding van die sprekers onder lede van ’n ander taalgemeenskap: Is daar ’n eweredige verspreiding van die bevolking en is die taalgemeenskap in die minderheid of meerderheid? Is daar gekonsentreerde of verspreide minderhede? In hoe ’n mate dra werk, woonbuurte en die sosiale lewe by tot al hoe meer of minder kontak? Word gemengde huwelike algemener en watter taal is die wenner?
Ekonomiese funksies is van groot belang. Is die taal ’n werkgewertaal in (a) die private sektor, en (b) die staatsdiens en ander openbare instellings soos munisipaliteite? Die laaste deel van die vraag kan ’n mens herformuleer tot: Geniet die taal institusionele steun? Het dit amptelike status?