As ’n mens die groei van die wêreld se grootste tale wil beskryf, moet jy dus al die faktore in aanmerking neem wat nasies laat vooruitgaan: beskawingstipe, grootte van die bevolking, ligging van die land, klimaat, minerale en ander hulpbronne en die swakheid van teenstanders in kritieke tye. Rome kon byvoorbeeld sy mag uitbrei omdat hy geen sterk teenstanders in sy beginjare gehad het nie: die Etruskers en Grieke was al aan die agteruitgaan en die Karthagers het nie vasbeslote genoeg weerstand gebied nie. Die Islam, en daarmee saam Arabies, kon in die sesde en sewende eeu vinnig veld wen omdat die Persiese en Bisantynse Ryk nie sterk genoeg was om dit te keer nie.[3]
’n Groep wat mag verwerf het, kan op allerlei maniere sy eie taal bevorder en die tale van ander groepe benadeel. Dit gaan in die eerste plek wel nie om die tale self nie, want een volk onderwerp ’n ander om ekonomiese, strategiese of ander redes. Maar die taal van die sterkste groep kan veld wen omdat sy sprekers die onderworpe groep daarin kan regeer.
Gewoonlik gebruik ons die term “imperialisme” vir die drang of strewe van bepaalde volkere om politieke, ekonomiese en soms ook kulturele beheer uit te oefen oor ander volkere wat daardie beheer nie wil hê nie. Taalimperialisme kom voor wanneer een volk sy taal op ’n ander afdwing. Die sterkste groep kan ’n volk wees wat ’n ander volk in ’n ander staat onderwerp of in sy eie staat die toonaangewende posisie verkry het. Soos later in die hoofstuk sal blyk, is militêre mag alleen nie genoeg om ’n taal te laat uitbrei nie, maar alle tale wat sterk gegroei het, het dit reggekry met behulp van die mag en gewelddadigheid van hul sprekers.
Latyn kon uitbrei omdat Rome sy mag in ’n groot gebied gevestig het. Ook die Koiné-Grieks van Attika en Athene het ná die verowerings van Alexander die Grote die amptelike taal van ’n wyd uitgestrekte administrasie geword. Die taal kon taamlik diep wortel skiet (onder meer omdat Grieks ’n hoë kulturele aansien gehad het) in Suid-Italië, Sicilië, Klein-Asië, Egipte en ander dele van Afrika. Maar die militêre sukses van Grieks se teenstanders het dit teruggedring. In Egipte kon Grieks lank standhou, maar in 639 het die Arabiere Egipte binnegeval. Grieks, die taal van die intellektuele bolaag in Alexandrië en ander sentrums, asook Kopties (soos Egipties in sy laaste fase bekend staan) moes albei wyk vir die taal wat die draer was van ’n nuwe godsdiens, die Islam. Vandat die Turke Klein-Asië sedert die elfde eeu binnegestroom en onder meer Konstantinopel verower het (in 1453), het Turks Grieks ook daar vervang, hoewel baie stadig.
Ná en ten tyde van die magsvestiging kan die sterkste gemeenskap sy mag op twee verskillende maniere gebruik.
2.1 FISIEKE GEWELD
Suid-Afrikaanse toespraakmakers beweer soms dat geen volk as gevolg van aanvalle van buite kan sterf nie, blykbaar in navolging van ’n opvatting van Arnold Toynbee dat geweld van buite geen beskawing kan laat ondergaan nie. Dis ’n opvatting waarvan ’n ander historikus, Pieter Geyl, skryf: “On looking closely we soon discover that the author does some violence to the facts to make them fit this thesis. We have only to look at his list of sixteen defunct civilizations to think at once that it will be difficult in several cases to escape the verdict: death by external violence.”[4]
Wat geweld kan doen, toon die makabere Russiese spreekwoord: “Hulle het verdwyn soos Aware.”
Die Aware was ’n nomadevolk van Turks-Mongoolse oorsprong wat uit die Midde-Asiatiese steppe na Europa getrek het. Saam met die Longobarde het hulle (in die sesde eeu n.C.) eers die Geupide uitgeroei en daarna die Lombarde na Italië verdryf. Ná ’n reeks van lotgevalle vestig hulle hulle in die agtste eeu in die Donau-vallei. Daarvandaan het hulle strooptogte in die Bisantynse Ryk en Beiere onderneem. Karel die Grote het teen die einde van die agtste eeu verskeie strafekspedisies teen hulle uitgestuur, maar dié het in ware uitroeiingsveldtogte ontaard. Henri Pirenne skryf dat die Aware so uitgemoor is dat hulle as volk vrywel van die aardbodem verdwyn het. Die Russiese spreekwoord gee iets weer van die indruk wat die lot van dié “wilde en wrede plunderaars” op die Oos-Europeërs gemaak het.[5]
Voor en na dié tyd was daar baie gevalle van massamoord op volkere en sosiale lae, hoewel nooit met die oogmerk om tale uit te roei nie.
Die ergste massamoorde het in die twintigste eeu voorgekom. In die Sowjet-Unie het die Kommunistiese bewindhebbers ’n onbekende aantal teenstanders “fisiek gelikwideer” – moontlik tot 51 miljoen.[6] Party waarnemers meen dis by die 90 miljoen. Lede van minderheidsgroepe soos die Oekrainers, Litauers en Este is gedeporteer en gelikwideer. Hulle het dikwels te lande gekom in gemeenskappe waarin hulle ver in die minderheid was en hulle en hul kinders het noodgedwonge hul eie tale laat vaar en ander aangeneem. Een van die groepe wat die swaarste gely het, is die Krim-Tartare. Van 1920 tot 1941 is tussen 160 000 en 170 000 van hulle gedood. In Junie 1944 is 200 000 gedeporteer en 80 000 het om die lewe gekom.
Oor die omvang van die likwidasies in China is daar ook meningsverskil. Party skrywers skat die aantal slagoffers op naastenby 90 miljoen.
Bekender en berugter is die dood van miljoene Jode in Duitsland onder die Nazi-bewind. Vir Jiddisj was dit die nekslag. Nog ’n groep wat groot verliese gely het in die Tweede Wêreldoorlog, is die Serwiërs in Kroasië (tans ’n republiek van Joego-Slawië). Van die sowat 1 tot 2 miljoen Serwiërs in Kroasië is volgens party skrywers tussen 750 000 en 1 miljoen uitgeroei.
Nog ’n volk wat baie swaar gekry het, is die Armeniërs, wat aan die einde van die negentiende en begin van die twintigste eeu onderdane was van die Turkse Ryk. (’n Ander groep Armeniërs was in die naburige Russiese Ryk.)
Die korrupte Abdoel Hamid het die Armeniërs gestraf oor die nasionale agitasie van ’n paar gemeenskappe in ’n afgeleë streek. Die sultan het die Koerde, hoofsaaklik Moslems, as hulptroepe gebruik teen die Armeniërs wat Christene was en met wie hulle eeue lank in onmin geleef het. In 1894 het ’n groep Koerde sowat 2 000 Armeense mans, vroue en kinders in die Christelike katedraal van Urfa opgesluit en lewend verbrand. Armeense terroriste het in 1896 die Ottomaanse Bank in Konstantinopel oorval en as vergeldingsmaatreël het Abdoel Hamid beveel dat alle Armeniërs in Konstantinopel, Smirna en ander groot stede uitgewis word. Die bevel was geheim, maar die uitvoering daarvan grondig, skryf Edmund Taylor. Groepe Moslems, gewoonlik georganiseer en aangevoer deur polisiemanne, het deur die strate geloop en as hulle ’n Armeniër sien, of iemand wat in sy uiterlike of kleredrag soos ’n Armeniër lyk, is hy net daar doodgeslaan. Hierdie moorde het vier dae geduur totdat die Sultan dit met ’n tweede geheime bevel beëindig het. Dis onseker hoeveel Armeniërs tussen 1891 en 1900 uitgewis is, maar sommige mense skat dit op meer as 300 000. “Als men in aanmerking neemt, dat de handlangers van de Sultan noch over gaskamers, noch over nucleaire wapens beschikten, bedreven ze zonder twijfel een van de grondigste pogingen tussen de dagen van Genghis Khan en Hitler, tot genocide.”[7]
Teen die jaar 1914 was daar nog 1,8 miljoen Armeniërs in die Turkse Ryk. In die Tweede Wêreldoorlog het die Turkse en Russiese Ryke aan verskillende kante geveg, en baie van die Turkse Armeniërs het hulle met die Russe vereenselwig. Dit het veral gebeur nadat die hoof van die Armeense Ortodokse Kerk plegtig verklaar het dat die Tsaar die beskermheer van alle Armeniërs was. Die Armeniërs het daarna teen die Turkse owerheid gerebelleer en in April 1915 ’n Armeense regering in die lewe geroep. Die Turke het gevolglik die Armeniërs as ’n gevaar beskou en besluit om hulle na Sirië en Mesopotamië te deporteer. Sowat ’n derde van die Armeniërs is hervestig, ’n derde is dood in die deportasiekampe en ’n derde het deportasie vrygespring. Die dood van soveel sprekers van Armeens in Turkye het ’n groot slag beteken vir hul taal, Wes-Armeens.
Ook Suider-Afrika het ’n skrikbewind van dieselfde tipe geken. Dingiswayo en Shaka was die twee vernaamste leiers van die groot ryk wat aan die einde van die agttiende en die begin van die negentiende eeu in Suidoos-Suid-Afrika ontstaan het. Albei het ander stamme aangeval en mense by hul ryk ingelyf, maar dis veral Shaka wat talle stamme uitgewis het. Net kinders se lewens is gespaar. Uit die oorblyfsels van talle stamme het hy ’n ryk opgebou wat die naam gekry het van die Zoeloestammetjie waaraan hy