Joshua Fishman skryf dat ’n Vlaamse staatsamptenaar in Brussel Frans praat op kantoor, Standaard-Nederlands by sy klub en ’n Vlaamse dialek by sy huis. Volgens Fishman het hierdie voorbeelde ekwivalente in ander gebiede: Standaard-Duits, Schweizerdeutsch en Reto-Romaans in dele van Switserland; Hebreeus, Engels en Jiddisj in Israel; Riksmaal en plaaslike dialekte in Noorweë; Standaard-Duits, Plattdeutsch en Deens in Sleeswyk. Die Brusselse staatsamptenaar sal bowendien nie altyd Frans op kantoor gebruik nie – soms ook Nederlands; nie altyd Nederlands in sy klub nie – partymaal ook Frans; nie net altyd sy Vlaamse dialek tuis nie, soms ook Standaard-Nederlands of Frans.[37]
Dié soort situasie noem taalsosioloë ’n diglossie-situasie. (Die term diglossie is ingevoer deur Charles Ferguson, maar verder ontwikkel deur ander taalkundiges soos Joshua Fishman.)
Die soort situasie van Brussel is die algemeenste: die een taal is, wat funksies betref, in ’n sterker situasie as die ander. ’n Franssprekende kan taamlik seker wees dat hy oral in Brussel – by staatskantore en private ondernemings, by huisgesinne of openbare plekke – in Frans geholpe sal raak as hy iets vra; ’n Vlaming kan seker wees dat Nederlands net op sommige plekke voldoende sal wees om mee oor die weg te kom.
Die groei of agteruitgang van ’n taal blyk uit die toename of afname van sy gebruik in hoë funksies. Dis gewoonlik nuttig om laasgenoemde te kan verbind met sosio-ekonomiese status en omgewing.
Ondersoeke oor die taalgebruik in Friesland toon dat Nederlands by die hoogste prestigegroepe oorheers terwyl Fries by die laer prestigegroepe ’n sterker posisie het. In elke beroepsgroep neem die persentasie van Nederlandstaliges met die jare toe. Vir die status van Fries is dit sorgwekkend.[38]
Die geskiedenis leer dat, hoe minder funksies ’n taal het, hoe kleiner is sy oorlewingskans (tensy ’n heeltemal afgesonderde groep die taal gebruik). Die verlies van hoë funksies lei dikwels tot ’n verlies van lae funksies. Wanneer ’n taal sy vernaamste lae funksie – die taal van die huisgesin – verloor het, is die moontlikheid op oorlewing bitter skraal, al herwin hy later die verlore hoë funksies. Ná sestig jaar van pogings om Iers te laat opbloei deur alle hoë funksies daaraan toe te ken, is sy voortbestaan onseker, want dis net by ’n klein aantal gesinne nog die huistaal.
Maar verlies van hoë funksies hoef nie noodwendig tot verlies van lae funksies te lei nie. Daar is dus ook ander dinge in die spel wat die voortbestaan van tale bepaal.
2.2.4 TAALHOUDING, STATUS EN TAALGETROUHEID
Andertaliges staan dikwels positief teenoor ’n taal met ’n hoë status en leer dit daarom gretig aan. As hulle nie baie getrou aan hul eie taal is nie, kan hulle dit later prysgee.
Hiermee is drie sake genoem wat in elke taalverplasingsproses ’n rol speel: die status van ’n taal, houding, taalgetrouheid.
Getalsterkte, ekonomiese waarde en kulturele gehalte is van die dinge wat die status van ’n taal bepaal. ’n Taal het prestige op grond van sy egte of vermeende hoedanighede. Daar kleef ’n stigma aan ’n taal as sy eie sprekers dink (of meen dat andertaliges of selfs sy eie sprekers dink) dat mense hul taal vereenselwig met agterlikheid, ongeletterdheid, armoede en, in ’n stedelike gemeenskap, met bekveldagtigheid.
’n Taal kry sonder twyfel prestige deur faktore wat baie mense sou beskou as van twyfelagtige of bedenklike waarde soos militêre sukses en “die onregverdige Mammon”. Napoleon se militêre genie het help bydra tot die prestige van Frans; rykdom, die krag van die Britse vloot en die koloniale ryk het bygedra tot dié van Engels in die negentiende eeu; ekonomiese en militêre mag (onder meer die Geallieerde oorwinning van 1945) het Engels sy huidige prestige help besorg. Albei tale is daarby hoogstaande kultuurtale. (Op al hierdie sake word in die volgende hoofstuk verder ingegaan.)
Die status van ’n taal word ten dele ook bepaal deur die “beeld” wat sy eie sprekers en andertaliges van die taal en sy sprekers het – ’n ingewikkelde kwessie, want die wete dat andertaliges min van hulle dink, kan by ’n klein groep bydra tot ’n negatiewe beeld van hulleself. (Die bepaling “klein” of “swak” is noodsaaklik: die lae dunk wat die Engelssprekendes van die Iere gehad het, was medeverantwoordelik vir die Iere se ongunstige beeld van “die tipiese Ier” – maar die minagting en selfs haat van sommige Iere vir die Engelse het nie laasgenoemde se aansien in eie oë aangetas nie. Dit geld vir meer groepe as die Iere en Engelse.)
In ’n artikel tot ’n nommer van die International Journal for the Sociology of Language oor “Language death” maak Wolfgang Dressler en Ruth Wodak-Levdolter ’n terloopse opmerking: “… negative stereotypes and prejudices affecting minorities may lead to inferiority complexes which modify the self-image”.[39]
Ongelukkig skryf hulle nie verder daaroor nie, maar ’n negatiewe selfbeeld speel ’n rol in die agteruitgang van klein tale. ’n Paar anekdotes illustreer dit duidelik.
George Borrow, skrywer van Wild Wales, het in 1854 deur Wallis gestap. Toe hy op ’n dag by ’n Walliese werker verbyloop, het die man sy kop weggedraai. Hy het nie Engels geken nie en was bang dat die vreemdeling hom in dié taal sou aanspreek.
In Cornwallis, waar die taal Kornies in die negentiende eeu uitgesterf het, het die moeder van Nicholas Boson van Newlyn (gebore 1624) probeer verhinder dat hy die taal leer. Sy het die knegte en bure verbied om Kornies met hom te praat. Maar hy het dit tog aangeleer en jammer gevoel dat dit sou kon uitsterf. Hy het uiteindelik daarvoor gesorg dat die enigste oorgelewerde Korniese volksverhaal opgeteken is.[40]
Met die kolonisering van die Amerikas en die siektes en rampe wat die Indiane getref het, het dit dikwels gebeur dat van die Indiane om geen besondere rede nie selfmoord gepleeg of hul pasgebore en jong kinders gewoonweg nie versorg het nie, met die gevolg dat hulle dood is. Hulle het, soos een skrywer dit stel, hul “lewenswil” verloor. Die Indiane het, soos die Spanjaarde, geglo dat siekte ’n straf van God is. Die Spanjaarde wat reeds immuun was, het nie siek geword nie, maar die Indiane wel. Vir albei groepe was dit eienaardig dat God of die gode net die een groep straf en die ander oorsien. God en die gode is aan die kant van die wittes, en teen die rooies, het hulle gemeen.[41]
Die geskiedenis van die taalgemeenskap (en die oordeel oor daardie geskiedenis) is medebepalend vir sy status. Die geskiedenis kan ’n nuwe geslag ontmoedig of inspireer. Sukses in vroeëre taalstryde of selfs tydperke van verdrukking deur ’n ander groep kan dien as mobiliserende krag. Aanhoudende mislukking kan ’n groep by voorbaat demoraliseer. Wat die Walliesers baie lank in hul taalstryd gestrem het, is die feit dat hulle so min welslae in die verlede gehad het. ’n Mens kan verwag dat daar ’n verband gaan wees tussen status en houding. As ’n taal ’n lae status het, kan moedertaalsprekers en andertaliges negatief daarteenoor staan.
Tale wat in onbruik raak, kry maklik komiese assosiasies. Dialekkolomme in Frans-Switserse koerante en Pennsilvanies-Duitse afdelings in party tydskrifte van Pennsilvanië word aan humoristiese stof gewy. Onder kinders van Amerikaanse immigrante lok ’n woord in die ouers se taal soms ’n onbedaarlike lagbui uit.[42] Onverskilligheid, spot, taaldéfaitisme en selfhaat is almal negatiewe houdings wat met taalagteruitgang gepaard kan gaan.
Hierdie negatiewe gevoelens hóéf egter nie noodwendig te lei tot ’n verlies van getrouheid teenoor die betrokke taal nie. Tale sonder veel aansien kon soms lank uithou teen taalverskuiwings. Die term taalgetrouheid of taallojaliteit (’n term van Uriel Weinreich[43]) spreek vir homself: dis ’n strewe om die gebruik van die taal, en gewoonlik ook die “korrekte gebruik” daarvan, te bevorder. Sprekers wat getrou is aan hul taal, sal probeer om bedreigings soos getalsverlies deur emigrasie, ’n laer bevolkingsaanwas, taalverplasing en taalvermenging die hoof te bied.
In elke taal- en kultuurkontaksituasie is daar altyd oorgangs- of grenspersoonlikhede: mense wat moet kies tussen die twee tale en kulture. Een so ’n grensfiguur is ’n persoon uit ’n benadeelde taalgemeenskap wat getroud is met iemand uit ’n taalgroep met hoë status. As so ’n vader of moeder moet besluit oor die kinders se huis- en onderwystaal, moet hy of sy dikwels bewus of onbewus twee oorweginge teen mekaar opweeg: “die beswil