In 1539 het Frans I ’n beroemde ordonnansie in Villers-Cotteret uitgevaardig. Dit het die regspraak vir die hele ryk gereël en o.m. bepaal dat alle howe voortaan hul vonnisse in Frans moes oplê.
Nogtans was Frans nie oral die algemene taal nie. Dit was in hoofsaak beperk tot die intellektuele bolaag. Op die platteland het die dialekte stand gehou. Teen die einde van die agttiende eeu het net sowat die helfte van die mense van Suid-Frankryk Frans verstaan.
Dat die een dialek bevoorreg is, was onvermydelik. Dis onprakties om ’n hele paar dialekte tot standaardtaal te verhef en hulle almal dan vir die staat se sake te gebruik. Tot en met die Franse Revolusie het die Franse konings darem ook ’n mate van verdraagsaamheid teenoor die plaaslike tradisies en gewoontes, asook tale en dialekte, aan die dag gelê.
Die Revolusie het egter ’n bewind aan die mag gebring wat, soos P. Geyl skryf, “met schrikwekkende grondigheid” teen ander tale en dialekte opgetree het. “Een republiek, een taal” het die beleid geword. Die Franse taalwet van 1794 het bepaal dat Frans die enigste taal vir amptelike sake sou wees – in alle dele van die ryk, ook waar die mense dit nog nie so goed geken het nie. Ná ’n oorgangstydperk het die sentrale regering die beleid streng toegepas. Die suidelike dialekte en ander tale van Frankryk is stelselmatig verdruk.[15]
Natuurlik kon die Franse owerheid onmoontlik al hierdie tale amptelik maak. Dan sou die staatsamptenare ook Oksitaans, Elsassies, Nederlands (vir die gebied Frans-Vlaandere), Bretons, Baskies en Katalaans moes leer. Maar die regering kon hierdie tale amptelike status gegee het in die streke waarin die mense hulle gepraat het. Vir taalverdrukking in die tuisgebiede is daar geen regverdiging nie.
Die Franse was nie die enigste taalimperialiste nie. Die Engelse het Wallies, Iers en Skots-Gaelies onderdruk en die Spanjaarde weer Baskies en Katalaans.
Ons kan nou kortliks let op maniere waarmee ’n onsimpatieke regering ’n minderheidstaal kan benadeel.
2.2.1 AGTERSTELLING IN DIE STAATSDIENS
Een manier om ’n taal te onderdruk, is om hom sy amptelike status te ontneem (of, as hy die status nog nie gehad het nie, dit konsekwent te weier) in die gebied waar die mense dit gebruik.
Die Bretons het teen die jare twintig ’n versoek aan die sentrale regering in Parys gerig dat Bretons ’n amptelike taal word van Bretagne. Die regering het die versoek van die hand gewys. “Ter wille van die eenheid van Frankryk moet Bretons verdwyn,” was die antwoord. Die taal van die kerk, openbare lewe en onderwys in Bretagne was Frans. In poskantore het bordjies gehang met die kennisgewing: “Moenie spuug of Bretons praat nie.” Die bordjies is naderhand verwyder, maar die staatsdienstaal het Frans gebly.
Skots-Gaelies het gekwyn vandat hy sy amptelike status in die elfde eeu in Skotland verloor het. Tot in dié tyd was dit die taal van die koninklike hof en het dit ’n oorheersende status in die land gehad. Mettertyd het daar ’n Engelse element in die hofhouding gekom en is Gaelies al meer verdring tot die Hebride en die Skotse Hoogland.
Nadat Jakobus IV in 1603 Skotland met Engeland verenig het, het dit die amptelike beleid geword om Gaelies te verdruk. Die Statuut van Iona (1609) en die beslissing van die Geheime Raad (1616) was duidelik in hierdie opsig: “… that the vulgar Englishe toung be universallie plantit, and the Irische language which is one of the chief and principall causis of the continewance of barbaritie and incivilitie amongis the inhabitants of the Iles and Heylandis, may be abolisheit and removit.”[16]
Taalimperialistiese maatreëls in die staatsdiens het twee nadelige gevolge vir die minderheidstaal. Die eerste is dat sy sprekers in ’n vreemde taal met die owerheid moet praat of skryf (of mense huur wat dit vir hulle kan doen) of kontrakte, testamente, telegramme en ander amptelike dokumente opstel.
’n Verbod op ’n taal in die staatsdiens beteken ook ’n versperring in die sosiale mobiliteit van die lede van die benadeelde taalgemeenskap. Hulle moet die bevoorregte taal eers ken voordat hulle in aanmerking kom vir aanstelling of bevordering. As hulle die bevoorregte taal aangeleer het, praat hulle dit gewoonlik nooit so goed as die moedertaalsprekers van die bevoorregte taal nie. Om hierdie versperring te oorkom, neem sommige lede van die minderheidstaal naderhand die bevoorregte taal aan “sodat ons kinders nie eendag soos ons moet sukkel nie”.
2.2.2 KULTURELE VERDRUKKING
’n Onsimpatieke regering kan ook die kultuurlewe van die taalgemeenskap verdruk met die mees uiteenlopende maatreëls. In Turkye is dit vir die Koerde verbode om Koerdies in drukskrif te gebruik of om Koerdiese leesstof, plate en bandopnames uit die buiteland in te voer.[17] Die Spaanse regering het in 1938 die Katalane verplig tot die “verspaansing” van hul voorname en vanne.[18] Die Tsaristiese Rusland het Litaue van 1864 tot 1915 verbied om boeke, tydskrifte en koerante in Pools of Wit-Russies uit te gee. Teen Oekrains is een maatreël ná die ander getref: die druk van sowel volks- as geleerde boeke is verbied, daarna toneelopvoerings, lesings, musiek en die sing van liedere. In 1887 het een van die Russiese sensors die publikasie van ’n Oekrainse grammatika teengestaan omdat dit nie raadsaam sou wees om ’n grammatika te publiseer oor ’n taal wat tog gedoem is om uit te sterf nie. Vanweë dié verdrukking het daar tussen 1845 en 1856 net 25 boeke in Oekrains verskyn.
In Spanje het die Fasciste publikasies in Katalaans verbied omdat hulle dit beskou het as die taal van die Noordoos-Spaanse verset. Toe ’n Geallieerde oorwinning teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog in sig kom, het Madrid weer publikasies in die kleiner tale toegestaan, maar aanvanklik net oor onskuldige onderwerpe soos godsdiens en poësie. Algaande is die beperkinge verslap en teen 1962 was alle soorte boeke toegelaat, hoewel die sensuur vir Katalaans strenger was as vir Spaans. Tans gee die Katalaanse uitgewerye sowat 1 000 boektitels per jaar uit (ongeveer 100 in Galicies en 130 in Baskies – twee ander minderheidstale).[19]
Duitse koerante in die Elsas word wetlik verplig om tweetalig te wees: ’n kwart van die leesstof moet in Frans wees – onder meer alle artikels oor jeugsake en sport. Die koerante self moet Franse name hê. Die Duitse opskrifte by berigte moet nie groter wees as ’n bepaalde lettertipe nie; vir groter letters is Frans verplig. As ’n plek ’n tweetalige naam het, is net die Franse vorm toelaatbaar. Oorklankings van rolprente uit Frans is verbode en by Duitse prente is Franse onderskrifte verpligtend.[20]
Met sulke maatreëls verminder die imperialistiese groep die intellektuele aantrekkingskrag van die benadeelde taal.
2.2.3 ONDERWYS
’n Algemene manier om ’n taal te verdruk, is om dit as onderwysmedium vir sy eie sprekers te verbied. Dis eintlik toekomsgerigte verdrukking. Die kinders van die benadeelde taal ken die amptelike onderwystaal baiekeer so sleg dat hulle geen baat by die onderwys vind nie, swak presteer en dit later moeilik vind om goeie betrekkings te kry. Ander kinders word met so ’n beleid van hul moedertaal vervreem. Soms kan hulle nie hul eie taal skryf of lees of daarin oor tegniese sake praat nie. Die veronregte taal kry in die oë van die kind ’n verlaagde status – die taal van pa en ma is die taal van agterlikheid, domheid en ongeletterdheid; die vreemde taal is die taal van vooruitgang.
Ook op die ouers het die verdrukking soms ’n soort sielkundige uitwerking. Nadat Gaelies weer op skool toegelaat is (nadat kinders ’n tyd lank op skool pak gekry het omdat hulle dit gepraat het) het ouers en skoolbesture baie verontskuldigings gehad en dit liewer vermy. Basisvakke is steeds in Engels aangebied. Gaelies is onderrig of dit ’n vreemde taal is. (Dis natuurlik nie net Gaeliese kinders wat gestraf is omdat hulle op skool in die speelpouse Gaelies gepraat het nie; in Bretagne moes die kinders wat Bretons gepraat het, as straf die vloere lek!)
Veral die Franse, Britte, Spanjaarde en Russe het teen klein tale in hul eie lande of kolonies gesondig deur hulle as onderwystale uit te skakel. Die Britte het Wallies in 1870 en Gaelies in 1872 as onderwysmedium verbied en eers ’n paar dekades later weer toegelaat. Die Franse het besonder benepe opgetree en eers op 31 Desember 1949 ’n wet aangeneem wat Bretons, Baskies, Katalaans