P.H. van der Plank skryf dat hy met ’n besoek aan die Elsas vasgestel het dat ouers wat onder mekaar die Elsassiese dialek praat, hul kinders in Frans leer reken en tel het om hulle so vir die skool voor te berei. (Op skool is Frans die enigste onderwystaal.) In dieselfde tyd dat die kinders op skool net in Frans onderrig kry, leer hulle die dialek by hul maats. Van der Plank meen dat ongeveer een tiende van die Walliessprekendes in Wallis en Duitstaliges in Elsas-Lotharinge die minderheidstaal buite die gesin leer, vermoedelik deur aanraking met kinders van dieselfde ouderdom.[27]
Sommige sosioloë meen dat portuurgroepe in die moderne samelewing die belangrikste sosialiserende instansie geword het. Hulle sê dat primitiewe gemeenskappe op tradisie, en negentiende-eeuse gesinne op gesag staatgemaak het om norme en gedragsmodelle oor te dra. Vandag is dit die goedkeuring van die leeftydgenote wat vir die jongeres belangrik is.[28]
Uit hierdie kort bespreking kan ’n mens reeds agterkom dat taalverplasing by jonger mense ook deur ’n derde sosialiserende instansie kan plaasvind, nl. deur die onderwys. Die klem val op “kan”; skole help nie altyd om kinders ’n ander taal as hul ouers s’n te laat aanneem nie.
Nadat Ierland in 1921 onafhanklik geword het, het onderrig in Iers verpligtend geraak. Ná ruim tien jaar het die helfte van die kinders wat die laerskool verlaat het, in die Engelstalige gebied Iers gepraat. Desondanks het die omgangstaal in daardie deel van Ierland Engels gebly.[29]
As die skool die enigste instansie is wat aan die kinders ’n nuwe taal wil oordra, is dit minder doeltreffend, in ieder geval oor ’n kort tydperk. Die gesin moet saamwerk en daar moet aansporing van ’n ander aard wees, soos die vooruitsig op ’n goeie betrekking vir almal wat die nuwe taal ken.
’n Vierde sosialiserende instansie is leesstof en in die moderne tyd ook die radio, televisie en rolprente. Wat die assimilasie van Amerikaanse immigrantekinders makliker maak, is dat hulle reeds voordat hulle begin skoolgaan, heeldag na televisieprogramme in Engels kan kyk.
Dis te betwyfel of taalverplasing ná puberteit ooit volkome kan wees. Joseph Conrad (1857-1924), een van die belangrikste twintigste-eeuse Engelse prosaskrywers, het Engels eers geleer toe hy sowat twintig was. Sy moedertaal was Pools, en daarna het hy, voor Engels, ook Duits en Frans geleer. ’n Mens sou dink dat, as daar iemand moet wees wat ’n taal volkome aangeneem het, dit ’n groot skrywer soos Conrad moet wees. Tog het hy teen die einde van sy lewe Engels al meer met ’n aksent gepraat en nie-Engelse uitdrukkinge gebruik. Toe hy siek word, het hy met homself Pools gepraat.[30] Baie mense praat soms voor hul dood of in tye van spanning, nood of hartstog die verlore taal van hul jeug. Conrad het net Pools gepraat wanneer hy siek of baie opgewonde was.
2.2.2 TAALVERPLASING BY VOLWASSENES
Taalverplasing by ’n nuwe geslag kan makliker of moeiliker gemaak word deur die houding en gedrag van die ouers en ander ouer mense.
Dis dus belangrik om te weet onder watter omstandighede ouer lede van die taalgemeenskap self ’n taalverplasing (sy dit miskien ’n onvolledige verplasing) ondergaan en wat dit is wat hulle geneë maak dat hul kinders en ander se kinders die ander taal aanneem.
Uiteraard is die een voorwaarde vir taalverplasing by ouers die mate van kennis van die tweede taal. Dié kennis word medebepaal deur hoe dikwels ’n volwassene die tweede taal moet gebruik, en hóé: práát hy dit net, en miskien in baie beperkte soort situasies? Moet hy dit ook skryf en leer hy dit so intensief dat hy daarin leer dink en selfs droom? Die taalgebruiker kan baie met die betrokke taal in aanraking kom omdat hy dit vir sy werk nodig het of moet ken vir kerkdienste, inkope doen, of kuier by mense in dieselfde buurt.
Basies kom dit daarop neer dat ’n verbreking van die taalisolasie van die betrokke taalgebruiker tot taalverskuiwing kan lei.
Twee soorte taalisolasie maak taalverskuiwing moeilik: sosiale en geografiese afsondering.
Op die dorp Kupwar in Suid-Indië praat die bevolking van 3 000 mense vier tale – Urdu, Marathi, Kannada en Telugu. Daar bestaan historiese getuienis dat sprekers van Kannada en Marathi die laaste seshonderd jaar met mekaar in aanraking kom en sprekers van Urdu en die ander die laaste vier eeue. Tog is die situasie taamlik stabiel. Waarom? Die gemeenskap is verdeel in sosiale groepe, die gevolg van ’n onbuigsame kastestelsel. Die gesinne praat net hul eie taal met mekaar, hoewel ten minste al die mans meer as een taal ken en gewoonlik Marathi in gemengde groepe gebruik. Daar is wel ’n baie sterk onderlinge beïnvloeding tussen die tale, maar die sosiale stelsel het taalverplasing voorkom.[31]
Geografiese isolasie help om klein tale te laat voortbestaan. Die talle klein tale van Afrika, Asië en Oseanië kon tot dusver behoue en selfs lewenskragtig bly deur hul afsondering en in baie gevalle ook deur die toekenning van spesifieke funksies aan elk van die aangeleerde tale, indien die gebied meertalig was. (Voor die kolonisering van Afrika was daar baie mense wat meer as een taal moes leer. In Mali was die politieke elite se taal Maninka; Arabies is egter gebruik vir politieke en handelsbetrekkinge met ander lande van Noord-Afrika. Die res van die bevolking het hul eie tale gebruik en Maninka vir kommunikasie met lede van ander taalgroepe of die regeerders.)[32]
Twee soorte beweging kan isolasie deurbreek. Mense kan van een plek na ’n ander trek en/of van een posisie in die samelewing na ’n ander styg of daal. Vir laasgenoemde soort beweging bestaan die term sosiale mobiliteit, d.w.s. die verandering van sosiale posisie en inkomstepeile van mense en groepe deur onderwys, beroepswisseling en vordering.
Albei soorte beweging kan ’n groot invloed op die taalsituasie van ’n land hê. Migrasie kan die wegtrekkende en/of agterblywende lede van ’n taalgemeenskap getalsgewys verswak. Hoe kleiner ’n taalgemeenskap, hoe groter is die nadelige gevolge van die wegtrek van taalgenote en/of die intrek van andertaliges.
Die klein Gaeliessprekende gemeenskap van Skotland verloor sowel deur immigrasie as emigrasie. Jong Gaeliessprekendes trek weg na die Engelse suide om beter werk te kry – en verengels daar. In hul plek kom afgetrede staatsamptenare, leëroffisiere en ander uit Engelstalige gebiede in die Gaeliese gebied woon en versterk die Engelse oorwig bo die Gaeliessprekende. Dieselfde proses verswak die Walliessprekendes in Brittanje en die Bretons in Frankryk.
Op sy ergste is die gevolge van die verbreking van isolasie waar immigrasie veroorsaak dat die sprekers van die taal as ’t ware verstrooi word in ’n ander taalgemeenskap. (Ons kan om dié rede onderskei tussen “verstrooide” en “gekonsentreerde” taalminderhede.)
Immigrante wat trek na ’n gebied waar twee taalgroepe met mekaar wedywer, is geneig om hulle aan te sluit by die oënskynlik sterkste groep. Dis heel natuurlik. “Sterkste” impliseer gewoonlik ook “ekonomies magtigste” – en waarom sal immigrante juis ’n lojaliteit hê teenoor die armste groep? ’n Mens immigreer na ’n land om jou posisie te verbeter, nie te verswak nie. Baie immigrante wat hulle in Québec in Kanada gaan vestig, is ’n bedreiging vir die Frans-Kanadese omdat hulle liewer Engels as Frans aanleer. Engels is ekonomies voordeliger.
Sosiale mobiliteit of beweeglikheid kan op verskillende maniere ’n uitwerking op die taalsituasie hê. Voorlopig net twee hipotetiese voorbeelde – in latere hoofstukke sal konkrete voorbeelde dikwels ter sprake kom.
Gestel iemand uit ’n verarmde taalgroep A kry deur onderwys en inspanning ’n goeie betrekking by ’n werk of in ’n staatsdepartement waar die mense taal B praat. Vir sy werk is kennis van B noodsaaklik; sy kollegas is meestal B-sprekendes; miskien ontmoet hy onder hulle of hul kennisse ’n B-sprekende meisie met wie hy gaan trou; sy praat net B en hulle gaan woon in ’n gegoede B-sprekende buurt. Hul huistaal sal heel waarskynlik B wees en die kinders sal waarskynlik daarin grootword, veral as dit ook die skooltaal van die buurt is. So kan sosiale beweeglikheid veroorsaak dat die lid van een taalgemeenskap as ’t ware sosiaal “immigreer” en in ’n andertalige gemeenskap verswelg word.
Iets anders wat kan gebeur, is dat soveel mense uit taalgroep A naderhand sosiaal kan vorder en na die posisies van taalgroep B “immigreer” dat hulle die aanvanklik oorheersende (en deur