Maar terwyl die een taal so dramaties gegroei het, moet ’n bekommerde digter van ’n ander taal skryf:
Ik ben van hen
die luisteren als ze spreken,
want ik spreek een taal,
die mijn buur niet meer verstaat.
Ik spreek haar voor mezelf.
Tussen God en mij
stel ik de vraag:
Of’t nog de moeite loont
het woord getrouw te zijn
zoals ik doe.
Hierdie digter is Ronan Hunon, wat skrywe oor sy taal Bretons, ’n taal wat volgens Jan Deloof, vertaler van die gedig “een taal in doodsnood (is), … een taal die sterft, … een taal die vermoord wordt”.[3] Bretons en sy drie naaste familielede – Iers, Wallies en Skots-Gaelies – is die laaste oorblyfsels van ’n taalfamilie, die Keltiese tale, wat eeue gelede oor ’n groot deel van Europa gepraat is. Met talle ander tale het dit nog slegter gegaan, byvoorbeeld die uitgestorwe tale soos Sumeries, Etruskies, Egipties, Goties, Tasmanies, verskeie inheemse Australiese tale en Indianetale van Amerika.
Waarom het Engels gegroei, Egipties gesterf en is Bretons “in doodsnood”?
Hierdie vraag kan ons eintlik moeilik skei van ’n ander vraag: Hoe verloop die sterf-en groeiprosesse van tale?
Die lotgevalle van Iers gee ons ’n aanduiding van hierdie prosesse.[4]
Sowat agt eeue gelede is Iers nog oor omtrent die hele Ierland gepraat. Nadat die eiland in die twaalfde eeu onder Engelse gesag gekom het, het die taal langsamerhand agteruitgegaan, veral sedert die sewentiende eeu toe baie Engelse in Ierland kom woon het. Nogtans was Iers aan die begin van die negentiende eeu nog die vernaamste taal, veral buite die stede.
Tussen 1816 en 1848 misluk die aartappeloes egter ’n paar keer heeltemal of gedeeltelik. Die misoes van 1846 is gevolg deur ’n strawwe winter en ’n epidemie van “famine fever” – ’n kombinasie van tifus en terugkerende koors (“relapsing fever”) – en gou daarna ook disenterie en skeurbuik. Talle mense is dood van honger en siekte. In 1847 het dit effens beter gegaan, maar in 1848 baie erger. Geweldige sterftes was die gevolg. Die bevolking van Ierland het van 8,2 miljoen in 1841 tot 6,5 miljoen in 1851 en 4,5 miljoen in 1901 gedaal.
Dit was nie net honger en siekte wat tot die groot verlies gelei het nie. Talle Iere het na Kanada en die VSA geëmigreer. Dit was die instinktiewe reaksie van ’n paniekbevange bevolking. Die aanvanklike histerie was teen 1846 tot die kleinboere beperk, maar gou het dorpenaars ook aangesteek.
Mettertyd het ’n ander tendens duidelik geword, naamlik dat al hoe meer Iere eers op ’n hoë leeftyd getrou het. Buitendien het minder mense ook getrou. Dié neiging het tot in ons tyd voortbestaan. Teen 1951 was 97 persent van die jong mans van tussen 20 en 24 jaar nog ongetroud en 81 persent van die jong vroue; onderskeidelik 84 persent en 54 persent van die mans en vroue tussen 25 en 29 was ongetroud en 68 en 36 persent van die mans en vroue tussen 30 en 34. Net ná die Tweede Wêreldoorlog het boere gemiddeld ná hul 39ste jaar getrou en een uit vier boere tussen 65 en 74 was ’n vrygesel.
Hoewel daar darem nog altyd redelik baie kinders gebore is en die geboorte-aanwas die verlies deur sterfte kon oorskry, is die toename telkens deur emigrasie uitgewis.
Vanweë die hoë sterftesyfer en emigrasie het Iers nie net “swakker” geword nie, maar “al hoe swakker”. Hierdie “al hoe swakker”-word is nie vanselfsprekend nie. Dit blyk duidelik as ons onthou dat die “Swart Dood” (die pes) van 1348 na bewering die lewens van 25 miljoen mense, ’n kwart van die bevolking van Europa, geëis het.[5] Hoewel daar onsekerheid oor die presiese syfers is, het Italië blykbaar die helfte van sy bevolking en Engeland en Frankryk ongeveer ’n derde van hul bevolkings verloor.[6]
Italiaans, Frans en Engels het voortbestaan, ondanks die baie sterfgevalle, maar Iers het agteruitgegaan toe ’n vergelykbare ramp die Iere getref het. Waarom? In die geval van Iers het nog iets bygekom.
In Amerika was die Ierse immigrante ’n minderheid. Dié wat nog nie Engels geken het nie, en veral hul kinders en kleinkinders, het Engels aangeneem. In Ierland self was ’n deel van die bevolking eeue lank in aanraking met Engelse immigrante en hulle het die immigrantetaal, Engels, aangeneem, veral ná die groot ramp.
Behalwe die suiwer fisieke prosesse (doodgaan of wegtrek) was daar dus ’n ander proses wat Iers laat agteruitgaan het, een wat aan die gang gesit is deur kontak met sprekers van ’n ander taal. Hierdie twee soorte prosesse speel ’n rol in alle gevalle van taalgroei en agteruitgang en hulle word in die res van die hoofstuk toegelig onder die hoofde Demografiese prosesse en Assimilasie.
1 DEMOGRAFIESE PROSESSE
Demografiese prosesse is prosesse wat die grootte, samestelling en verspreiding van bevolkings verander.
Die geskiedenis van Iers illustreer twee demografiese prosesse. Die eerste is die styging in die geboortesyfer en/of ’n daling in die sterftesyfer wat die getal sprekers van die taal natuurlik mettertyd meer laat word, of anders ’n daling van die geboortesyfer en/of ’n styging van die sterftesyfer wat die aantal sprekers minder kan laat word. Die bevolkingsaanwas kan dus groei of krimp. Daar kan ’n bevolkingsontploffing kom of die bevolking kan om die een of ander rede kwyn.
Die tweede demografiese proses is ’n bevolkingsverskuiwing of migrasie. Die Iere het weggetrek omdat daar ’n sogenaamde stoot- en trek-faktor was. Die stoot-faktor was die haglike ekonomiese toestand: “All we want, is to get out of Ireland … we must be better off anywhere else than here,” het die woordvoerder van ’n groep emigrante gesê.[7] Die trek-faktor was die aantreklike vooruitsigte in die “nuwe wêreld”. Hierdie nuwe wêreld was ook die aantrekkingskrag vir miljoene ander immigrante uit alle dele van Europa.
Volksverhuisings het ’n rol gespeel in die geskiedenis van seker alle tale.
Die Indianetale het deur migrasie in Amerika gekom; die sprekers van feitlik al die huidige Europese tale is die nageslag van mense wat van êrens uit die Ooste die gebied binnegetrek het; álle Suid-Afrikaanse tale is eintlik migrantetale omdat die voorouers van die sprekers daarvan oorspronklik uit ander dele van Afrika of Europa gekom het.[8]
Daar is verskillende soorte migrasies. Die volksverhuising van die Magjare uit Midde-Rusland na die huidige Hongarye beskou die demograaf Ralph Thomlinson as ’n voorbeeld van ’n inval.[9] Die hele bevolking het uit hul eie land weggetrek na ’n ander. Ander bekende invalle is dié van die Gote en Vandale in die Romeinse Ryk.
Die onderwerping van die Indiese beskawings deur die Ariërs uit Oos-Europa tussen 2000 en 1500 v.C. is bekend as verowering. Die veroweraars vestig hulle in die verowerde land, trou met die verowerdes en laat ’n nuwe bevolking ontstaan. Soms verdring die migrante die oorspronklike bevolking. So het die blankes die Indiane in Noord-Amerika weswaarts laat trek.
Slawerny het ’n ander soort “migrasie” tot gevolg. Tussen 1550 en 1850 het verskeie Europese moondhede tussen 10 en 20 miljoen swartes as slawe na die Westelike Halfrond weggevoer.
Ten slotte is daar kolonisering. ’n Groep mense gaan woon onder toesig van die moederland in ’n nuwe land. Die moederland bestuur die kolonie asof dit deel van sy eie land is, of baie dikwels as ’n wingewes wat hy ter wille van sy eie ekonomiese belange kan uitbuit. Die inheemse bevolking mag nie sy eie sake bestuur nie.
Migrasie skep altyd die moontlikheid vir taalgroei of taalagteruitgang, maar daar is ander faktore wat bepaal of daardie moontlikheid werklikheid word. Die taal van die migrante kan die taal word van die land wat hulle binnegeval, verower of gekoloniseer het. Engels het die taal van ’n deel van Noord-Amerika en Ierland geword. Die migrantetaal kan ook verdwyn terwyl die inheemse of oorspronklike taal bly bestaan: die Germaanse invallers in die Romeinse Ryk (soos die Gote en Vandale) het hul tale prysgegee en die tale van die verowerdes aangeneem.[10]
2