Nog ’n taal wat deur die letterkunde van ondergang gered is, is Persies, wat eers deur Arabies en daarna Turks bedreig is.
Die godsdiens kan ook baie help om ’n taal te verbrei en behou as daar ’n noue band tussen die twee is.
Die Arabiere het geglo dat hulle geroepe is om die Islam deur die hele wêreld te versprei en dat geweld daarvoor geoorloof is. Die verowerde volkere is tot die Islam bekeer en saam met die godsdiens het hulle die taal aangeneem. So kon Arabies tale soos Egipties, Berbers en Aramees (laasgenoemde twee nie heeltemal nie) verdring. Nêrens het die Arabiere hul taal prysgegee nie, ook nie toe hulle onderdane was van magtige ryke soos die Britse, Franse of Ottomaanse Ryk nie.
Omdat Hebreeus die voertaal van die Judaïsme was, het dit nie werklik gesterf toe dit as spreektaal in onbruik geraak het nie. Die Jode het dit vir hul godsdiens bly gebruik. Dit kon dus betreklik maklik herleef in die negentiende eeu.
Die Griekse kerk word beskou as een van die vernaamste instellings wat die Grieke in die tyd van Turkse verdrukking behoed het van verbrokkeling en selfs uitwissing. Wanneer ’n Griek sy kerk verlaat het, het sy geloofsgenote hom nie meer as ’n egte Griek beskou nie.
Die godsdiens was verantwoordelik vir die ontstaan van ’n hele paar nasionale letterkundes soos dié van Armeens, Goties en party Slawiese tale. Die oudste tekste in hierdie tale is vertalings van die Bybel en Christelike propagandageskrifte. Die Suid-Amerikaanse Indianetaal Quechua was die amptelike taal van die Inka-ryk en gevolglik algemeen bekend ten tyde van die koms van die Spanjaarde. Die Spaanse Katolieke het Quechua vir sendingwerk gebruik en só sy oorlewing moontlik gemaak.
Die Protestantisme het verskeie tale bevoordeel, Duits byvoorbeeld deur Luther se Bybelvertaling. Die Hervormers het tale soos Litaus, Sloweens, Lets, Estnies en Fins vir die eerste keer as skryftaal gebruik in Bybelvertalings, preke, gesangbundels en die kategismus. Wallies het voordeel getrek uit die Metodistiese herlewing van die agttiende en negentiende eeu. Die Metodiste het oral skole gestig om die bevolking te leer om die Bybel in Wallies te lees en het die Bybel en godsdienstige geskrifte versprei.
Al die genoemde tale het gebaat by die noue band tussen die godsdiens en die taal. Maar dis te begrype dat die geestelikheid in ’n godsdienstige gemeenskap ook ’n baie negatiewe rol kan speel wanneer die geestelikes gedenasionaliseer is, oorloop na ’n ander taal en dié dan deur middel van die godsdiensbeoefening bevorder. Dit het in Ierland gebeur waar die Katolieke kerk in die agttiende en negentiende eeu verengelsing makliker gemaak het.
Die betekenis van die kerk vir taalhandhawing is duidelik te sien in die geskiedenis van verskillende immigrantetale van die VSA. Die Franssprekende Rooms-Katolieke het ontuis gevoel in die Engelse kerke, maar was baie godsdienstig en het van 1850 af Franstalige parogieë tot stand gebring. Die kerke het die sentrum van die Franse sosiale en kultuurlewe en onderwys geword. Maar daar was nie genoeg Franssprekendes om biskoppe te word nie en die Amerikaanse biskoppe, meestal Ierse immigrante, was teen die aanstelling van Frans-Kanadese. Deurdat die Iere baie gou sterk Amerikaanse patriotte geword het, het hulle hulle vir die assimilasie van die Frans-Amerikaners beywer. Dit sou ook die beeld van die Rooms-Katolieke as “’n godsdiens van buitelanders” tot niet maak.
Op ’n paar uitsonderinge na (soos biskop O’Reilly van Springfield, Massachusetts, wat gesê het die beste manier vir die Frans-Amerikaners om hul godsdiens te bewaar, is deur hul taal te handhaaf) het die hoër geestelikheid sterk teen die behoud van Frans gepraat: “Waarom wil julle Franse priesters hê? Binne tien jaar sal almal in jul parogieë Engels praat,” het biskop Thomas Hendricken van Providence gesê toe een parogie ’n Franse priester gevra het. “Die Ierse geestelikheid in die VSA is die grootste vyand van die Franse, Duitse, Poolse en Italiaanse Katolieke,” het ’n historikus (Edmond de Nevers) gesê.[31] In die stryd tussen die Franse leke en die Ierse biskoppe het Rome die kant van die hoër geestelikheid gekies. So het die houding van die kerk bygedra tot die assimilasie (hoewel nog nie volledig nie) van een van die mees taalbewuste groepe met die Amerikaanse volk.
Die Duitse Lutherane, Hongaarse Calviniste en die Ortodokse kerke het meer gedoen vir die behoud van die immigrantetale. Maar toe hulle eers veramerikaniseer geraak het, het die kerke net so veel soos ander instellings gehelp om die bevolking te laat veramerikaans.
Behalwe die letterkunde en die godsdiens is die onderwys die vernaamste kultuurinstelling wat die groei of oorlewing van ’n taal bepaal. Dis veral die onderwys wat Frans en Engels so ’n sterk plek in Afrika gegee het. Die Franssprekende Afrikalande gebruik die eerste paar jaar op skool om die leerlinge Frans te leer en die ander vakke word dan deur medium daarvan onderrig.
In die Engelssprekende lande is daar verskillende reëlings.
Kenia, Gambië, Ghana, Malawi en die noordoostelike state van Nigerië gebruik Engels reeds van die eerste skooljaar as onderrigmedium; Wes-Nigerië, Swaziland en Sierra Leone voer Engels in die eerste jaar in as vak en ná die eerste jaar as onderrigmedium; Botswana en die suidwestelike state van Nigerië gee Engels van die begin af as vak, maar dis ná drie jaar die onderwysmedium; Oeganda, Zambië en die oostelike state van Nigerië gebruik Engels van die eerste jaar af as vak, maar ná vier jaar is dit die onderrigmedium. Tanzanië, Lesotho en Ethiopië voer Engels in die derde skooljaar as vak in en gebruik dit in die hoërskool as onderwysmedium.
As gevolg van die verwaarlosing van die inheemse tale is die toonaangewende klasse in Afrika Frans- of Engels-georiënteerd. Die grootste deel van die elite gebruik nog die inheemse tale, maar die oud-koloniale tale word al meer ook eerste tale van swart kinders.
’n Bloeiende kultuurlewe is vir elke taal ’n groot aantrekkingskrag. Is ’n ryk kultuur op sigself genoeg om ’n taal te laat uitbrei of oorleef? Die antwoord is baie duidelik nee. Duits is ’n sterk kultuurtaal, maar dit het feitlik tot Europa beperk gebly omdat dit nie ’n groot koloniale ryk gehad het wat hom as onderwystaal kon laat vestig nie. Waar hy wortel geskiet het, soos in SWA/Namibië, bly hy wel hardnekkig aan die lewe. In die VSA het miljoene Duitsers in ’n paar dekades geassimileer geraak. Militêre en ekonomiese mag moet aan ’n taal die basis verskaf vir uitbreiding; kultuurinstellings kan dit dan help vestig.
’n Taal met ’n waardevolle oorspronklike kultuur sterwe veel langsamer as ’n kultuurarm taal. Die letterkunde kan ’n diep, laaste loopgraaf wees. Maar teen fisieke geweld kan geen onderwys, letterkunde of godsdiens standhou nie. Die kultuurlewe is noodsaaklik vir ’n taal om te groei of onder ongunstige omstandighede te bly bestaan, maar ’n voldoende voorwaarde vir oorlewing is dit nie.
5 KENMERKE VAN DIE TAALSTRUKTUUR
Kan die aard van ’n taal self help dat dit groei of agteruitgaan? Is dit moontlik dat ingewikkeldheid ’n struikelblok in die weg van uitbreiding kan wees, of dat maklikheid mense prikkel om dit aan te leer?
Tale is in beginsel gelykwaardig: ewe maklik en ewe moeilik – en taalkundiges word nie moeg om dit te sê nie. Maar daar is ook taalkundiges wat meen dat die taalstruktuur iets kan bydra tot groei en agteruitgang.
Meillet karakteriseer tale byvoorbeeld met uitdrukkinge soos die “modern karakter” van Frans, die “meer archaïstïsch karakter” van Litaus in vergelyking met Letties wat “verder ontwikkeld en moderner” is. Boelgaars het nie al die ingewikkeldheid van Slawies behou nie: die verbuiging van die naamvalle het byna geheel en al verdwyn sodat dit die voordeel het om “betrekkelijk eenvoudig en daarbij modern te zijn”. Van die Romaanse tale sê Meillet dat hulle ’n onderskeid handhaaf wat geen sin het nie, naamlik dié tussen manlik en vroulik. Van hierdie “absurditeit” het Engels hom bevry. Wat Duits onaantreklik maak, is die “overbodige archaïsmen”. Die naamvalle het talryke, onderling verskillende uitgange wat selfs nie by alle woorde voorkom nie en tot niks dien nie: daar is reeds ’n vaste sinsdeelvolgorde. Die byvoeglike naamwoord het “onnoodig ingewikkelde vormen”.[32]
Argaïes, modern, onnodig – bloot subjektiewe terme is hulle nie. Tydens die sogenaamde drift-prosesse in die Indo-Germaanse tale het die fleksievorme weggeval en tesame daarmee