Die Britte was effens meer verlig. Die Protestantse sendelinge het in hul skole aandag aan die inheemse tale gegee en in 1924 is ’n “Advisory Commission on Native Education” deur die Britse minister van Kolonies aangestel. Dié het die gebruik van die inheemse tale saam met Engels in die onderwys aanbeveel. In sy tweede verslag het die kommissie hierdie aanbeveling beklemtoon, maar toegegee dat Afrikane hul kinders soms juis skool toe stuur om Engels te kan leer. As die regering Engels te laat op skool sou invoer, sal die Afrikane dit vertolk as “an attempt of Government to hold back the African from legitimate advance in civilization”.[25] Op die ou end het die inheemse tale maar min aandag gekry.
Politieke dwang en kolonisering help nie altyd om ’n taal te vestig nie. Dit blyk miskien die beste uit die geskiedenis van Turks.
Die Turkse of Ottomaanse Ryk was een van die grootstes in die geskiedenis. In die sewentiende eeu het dit gestrek van Midde-Europa tot by die Indiese Oseaan en van Noord-Afrika tot by die Kaukasus. Turks was in die Nabye en Midde-Ooste ’n duisend jaar die veroweraarstaal. In Sirië, Irak en Egipte het die mense naderhand geglo dat die Turke van nature die enigste mense is wat kan regeer. Aan die begin van die negentiende eeu het Napoleon Egipte binnegeval, sonder welslae geprobeer om Arabiessprekende Egiptenaars in gesagsposisies aan te stel – en toe maar naderhand noodgedwonge sy toevlug tot die Turke geneem. Net hulle kon gehoorsaamheid afdwing.
Maar toe die Turkse Ryk aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog tot ’n val kom, het Turks gewyk. Waarom? Oral waar die Turke hulle in die Nabye en Midde-Ooste gevestig het, was Arabies reeds die omgangs- en godsdienstaal. Hoewel die Turke militêr meerderwaardig was, het hulle geen kultuurtaal gehad nie en hul administrasie en handel meestal deur Arabies, Grieks en ander tale gevoer.
Militêre mag skep dus vir ’n taal die moontlikheid om uit te brei, maar die taal moet die draer wees (of word) van ’n meer hoogstaande kultuur as dié in die reeds gevestigde tale. Dit was Turks nie. Oor die algemeen is die tale van nasies met militêre en ekonomiese mag darem kultuurtale. Sulke volke kon net hul magsposisie met kennis bereik – en daarvoor is die onderwys en geskrewe werke noodsaaklik.
’n Tweede voorwaarde vir geslaagde verdrukking is dat die koloniseerder of verdrukker sy mag ’n hele tyd moet kan uitoefen. Latyn kon gevestig raak omdat dit eeue lank die taal van die provinsies van die Romeinse Ryk was. Dieselfde kon gebeur met die latere koloniale tale. Japans kon hom in die Tweede Wêreldoorlog nie ingrawe in Asië nie, omdat lande soos Indonesië te kort in sy hande was.
Die onderwys kan help om ’n bevolking ’n ander taal te laat aanneem as (a) dit ekonomies voordelig is om die imperialistiese taal aan te leer (byvoorbeeld as kennis daarvan noodsaaklik is vir aanstelling in goeie poste), en (b) daar geen kragtige taalbewuste nasionalisme onder die bevolking, veral onder die ouers en geestelike leiers, bestaan nie.
Die Pole van die Duitse provinsies Wes-Pruise en Posen het in die driekwarteeu nadat hulle in Duitse hande gekom het, hul onderwys deur medium van Pools gekry. Die Poolse geestelikheid het dit behartig. Omstreeks 1860 het Pruise sy beleid verander en van 1864 af Duits die onderwystaal in Oos- en Wes-Pruise en Opper-Silesië gemaak (maar Pools as skoolvak behou) en in 1873 in Posen. In 1887 is Pools ook as skoolvak afgeskaf, behalwe vir godsdiensoefeninge. Die uitwerking van die assimilasiebeleid was egter betreklik gering. Tussen 1860 en 1910 het die aantal Poolssprekendes in Opper-Silesië van 59 tot 53 persent van die bevolking gedaal, maar in Posen van 55 tot 61 persent van die bevolking en in Wes-Pruise van 31 tot 35 persent van die bevolking toegeneem.[26] In Posen was die Poolse nasionalisme die sterkste ontwikkel, veral onder die adel.
Die mislukking van die verduitsingsbeleid is toe te skryf aan die houding van die nasionaalgesinde geestelikheid. Solank die kerk die onderwys beheer het, het die beginsel van bearbeiding van die gelowige in die volkstaal ook vir die skool gegeld. Die kerk het in die aanleer van ’n vreemde taal dikwels ook die begin van die verwildering van die sedes gesien omdat die band met die ouers en ou kultuur daarmee deurgesny kon word.
’n Vierde faktor wat ’n rol in die kolonisering van Afrika, Amerika en Asië gespeel het, is die feit dat die bevolking in al die lande ’n groot aantal tale gepraat het en die imperiale taal daarom as ’n lingua franca (omgangstaal) kon dien. Die koloniale taal was in ’n mate ook ’n etnies neutrale taal. As dit amptelike status kry, kon dit nie lei tot jaloesie tussen inheemse taalgroepe nie.
Twee koloniale tale het dit nie te gelukkig getref met kolonisering nie – Duits en Nederlands.
Duits was maar net ’n paar dekades ’n koloniale taal in Afrika, en bowendien in gebiede wat reeds ’n lingua franca gehad het – Swahili in Tanganjika en Afrikaans in die dunbevolkte Suidwes.
Hollands kon hom net handhaaf in Suriname en die Nederlandse Antille. In Nieuw-Nederland in die huidige VSA het dit wel lank in gebruik gebly. In die agttiende eeu het daar meer as vyftig boektitels in New York verskyn. Omstreeks 1800 het ouerige vroue glo ewe vrolik Jacob Cats aangehaal en in die kerk en op die mark Nederlands gepraat. Volgens Heinz Kloss het die taal in dele van New Jersey “wonderbaarlik” oorleef tot in die twintigste eeu. Dit was ’n ruk die enigste amptelike taal in dele van die Midde-Atlantiese Oseaankus en dit het hom ’n prestige onder sy eie sprekers en andertaliges besorg. Maar Nederland was te swak om mee te ding met Engeland en kon ook nie soveel immigrante lewer nie.[27]
Die Nederlanders was ook nie baie groot koloniseerders en taalimperialiste nie. Dis miskien die vernaamste rede waarom die taal hom ook nie kon vestig in Indonesië, wat drie en ’n half eeu ’n Hollandse kolonie was nie. Daar was egter ook ’n lingua franca, Maleis, wat later onder die naam Indonesies die amptelike taal van ’n onafhanklike Indonesië sou word.
Samevattend: Dis vir elke taal belangrik dat sy sprekers seggenskap behou oor sake wat sy wel en wee raak, anders kan ’n vyandige owerheid hom in die Staatsdiens, onderwys en kultuurlewe benadeel. (Ander probleme oor staatsvorm en taal kom in hoofstuk 11 ter sprake.)
3 RYKDOM/ARMOEDE
Die ekonomiese krag van ’n taalgemeenskap het ’n groot invloed op die krag van die taal. ’n Werkgewer vereis gewoonlik dat werknemers sy taal gebruik. Hoe ryker ’n taalgemeenskap is, hoe meer sal andertaliges om den brode die taal aanleer. Antoine Meillet meen dat die handel ’n swak middel is om ’n taal te verbrei. Fenicies het nie sy taalgebied uitgebrei soos Grieks nie, want Grieks was die draer van ’n oorspronklike kultuur en Fenicies was net ’n handelstaal. Dis juis, maar daar is tog tale wat vooruitgegaan het omdat hulle deur middel van die handel omgangstale geword het. Sulke tale is Swahili, Kituba en Hausa in Afrika en Maleis in Asië.
Swahili wat langs die kus van Oos-Afrika ontwikkel het voor die koms van die blankes, het saam met die handel na die binneland uitgebrei. Omdat dit reeds ’n omgangstaal (as gevolg van die handel) tussen verskillende stamme was, het die sendelinge en later die Duitse administrasie dit as algemene taal gebruik. Tans is dit een van die lewenskragtigste tale.
Die verskil tussen rykdom en armoede is een van die vernaamste oorsake van ’n proses wat ’n taal kan laat groei of kwyn – migrasie. ’n Voorspoedige gebied trek mense aan en ’n arm gebied stoot mense af. Dit het byna altyd tot gevolg dat die intrekkers wat verleë is om werk, die taal aanleer van die gevestigde bevolking van ’n welvarende gebied.
“Byna altyd.” Katalonië en Baskeland, die tuistes van die twee agtergestelde tale Katalaans en Baskies, is welvarender as die res van Spanje. (Die gemiddelde inkomste van ’n Spanjaard was in 1969 54 700 pesetas, teenoor 65 000 in Katalonië en 81 000 in Baskeland.)[28] Heelwat mense het uit die ander dele van Spanje daarheen getrek, veral na Katalonië en sy hoofstad Barcelona. Die intrekkers het dan Katalaans aangeleer. In die laaste paar jaar het die welvarende Katalonië soveel mense gelok dat die dorpe rondom Barcelona vol is met honderdduisende mense wat nie Katalaans ken nie. Die Katalane het in hul eie gebied ’n minderheid geraak. Dis egter te gou om te sê of dit blywende nadelige gevolge vir die taal kan hê.
Migrasie na ryker streke het ’n hele paar kleiner tale verswak. Een van hulle is Wallies.
In