Pa se praktyk was gerieflik net straataf van die polisiekantoor geleë. My ma het die boerelewe vervelig gevind – daar was nie ’n kans dat sy bloot vir die inlê van perskes uit die boord of die sny van rugstringbiltonge sou lewe nie – en sy het reeds voor my geboorte ’n boekwinkeltjie op die dorp begin. Mens sou dink dit sou niks meer as tydverdryf wees nie, maar die feit is dat televisie nog nie gearriveer het nie en aande in die platteland kon lank en vervelig wees. Meer mense as wat jy sou dink het in daardie jare gelees. Die winkeltjie het ook, om die onthalwe van kontantvloei, ’n skryfbehoefteafdeling gehad en bygevolg was daar dikwels ’n koper of twee op die vloer.
Daar was veral Afrikaanse boeke, die romans van DF Malherbe en CM van den Heever, die gedigte van Eugène Marais (Ma se voorkeur), die boeke van Mikro en ander. My ma het graag aan haarself gedink as ’n vrydenker, en daar was dus ook ’n skamele rytjie boeke deur die sogenaamde Sestigers, die nuwe Afrikaanse skrywers wat in Parys gaan woon en allerhande idees teruggebring het. “Die surrealisme,” het Ma teenoor juffrou Latsky, die Latynjuffrou, wat ook gedig het, gesê toe die jong digteres eendag opgewonde kom soek na ’n boek met die naam 21. “Die eksistensialisme,” het die jong juffrou Latsky gepruil. Sy het ’n serpie gedra wat die oog vang en ’n brilraam wat nie hier oorkant by apteker Osche gekoop is nie, maar ongetwyfeld in die Baai.
Vir my was dit ’n speelplek, hierdie boekwinkel met sy swyende boeke waar Ma meer dorpskindernuus uitgeruil het as kleingeld. Daar was dikwels iemand by haar bloot vir die gesels. Daar was ’n tafeltjie met drie stoele teen die muur skuins voor die toonbank. Die vroue van die dorp het graag by haar kom tee drink en toe Pa eendag sê sy behoort formeel so ’n tee-en-koek-hoekie aan te bied en daaruit bietjie kontant maak, het sy geweier: “Nee. Daardie tees is my lewensbloed.” Ek het as seuntjie op die winkel se vloer gespeel en teen die boekrakke opgekyk asof hulle ’n groep volwassenes was wat my omring – hulle het my dopgehou.
Elke rak was soos ’n mens en om elke hoek het daar ’n ander gesig na my gedraai. Die woordeboekafdeling, wat ook swaar gedra het aan dik ensiklopedieë, het ’n gewigtigheid aan hom gehad, ’n norsheid. Ek het in my gedagtes ’n verband getrek tussen hierdie lang, regop rak in die skemer hoek van die winkel (op ’n plek waar byna niemand ooit gekom het nie, en as hulle sou, het hulle hier na fluisterstemme oorgeslaan) en die landdros oor wie Pa hom altyd so bekla het.
Tewens, die landdros was die enigste dorpenaar wat benewens Ma se vriendinne soms bloot hier kom sit het by Ma se teetafeltjie. Hy’t sulke tye sy hof verdaag en oorgestap en kom tee drink. Sonder dat daar ’n fooi was, en Ma het net ’n beleefde kopknik gekry. Die waardige ou kêrel met die kruisbande wat die dorp se sondes en geskille op sy skouers gedra het, het dan ’n halfuur of wat daar gesit terwyl ek op bevel van Ma my karretjies om die draai moes gaan stoot, by die rak met die etiket Woordeboeke en Naslaanwerke.
Bygevolg het daardie rak vir my “die landdros” geword. En die landdros daardie rak.
Ek moet darem byvoeg dat hy iedere Kersfeestyd ’n mooi doos sjokolade oorgestuur het boekwinkel toe. Die klerk van die hof, ’n bewerige mannetjie, het dit afgelewer. In opdrag van die landdros het hy vooraf die toedraaipapier hier by Ma self kom koop, en die rooi lint.
Wanneer hy die dag met die rolletjie papier en die lint by die winkel uitstap, het Ma (iedere jaar, so lank as wat ek kan onthou) vir Pa gebel en gesê, asof sy hom wou troos: “Die klerk het die Krismispapier kom koop.”
’n Week of wat later het die papier en lint weer teruggekom, met die sjokolade binne-in. “Die magistraatstjoklits,” het Pa dit genoem, en ons het altyd die hele boks in een aand opgeëet terwyl ons Afrikaanse treffers oor die draadloos luister en Pa en Ma bespiegel oor die landdros se aftreedatum, wat altyd maar verder gewyk het.
Daar was ’n afdeling met Westerns in Ma se winkel, en dit is druk besoek. Dit was Ma se toegewing aan Pa met sy groot voorliefde vir Zane Gray en Louis L’Amour. “Ons Afrikaners verstaan cowboyboeke,” het Pa gemeen. “Give me land, lotsa land, don’t fence me in!” het hy dan geneurie.
Ma: “Maar net hardebande, nooit paperbacks nie.” En dit was ook haar manier van oorlog verklaar teen die Springbokkafee ’n ent verder op in die dorp naby die viswinkel, wat benewens smous met melk en polonie ook die sagteband Rooi Jan-boeke en Die Swart Luiperd-reeks aangehou het – tweedehandse, voosgevatte sagtebandboekies. “Slapbandjies,” het mense dié kafeeboekies genoem.
Min het ek geweet dat ek later jare – om my literêre fondslys te abba – ook liefdesverhale sou redigeer en uitgee.
Daar was in daardie kafee ook drie dik, slordige rakke vol Mark Condors, Kyk-boekies, ensovoorts, almal fotoverhale. Die meeste skoolkinders op die dorp is streng verbied om ooit by daardie gleuf tussen die kafee se glimmende toonbank met uitgestalde polonie en kaas en die rak met “poesboekies” – soos dit in my hoërskooljare genoem is – in te skuif.
As kind kon ek dus die fotoverhale en die breë trekke van die passies en drifte daarin nie geniet nie, dit is my verbied. So, vir my was boeke die ingehoue. Die onpeilbare in formele hardeband. Die misterieuse ritsel van papier wanneer die landdros soms sugtend opstaan, ’n volume uit ’n rak haal, en daardeur sit en blaai, sal my altyd bybly. Terwyl Ma stil soos ’n muis agter haar toonbank in die hoek verste van hom af sit. Tjoepstil en op haar beste gedrag terwyl die man wat verantwoordelik was vir die sukses al dan nie van haar eggenoot se beroepslewe met sagte kreuntjies gelees het wat DF Malherbe en CM van den Heever oor die boereplaas of die sprinkaanplaag te sê het.
* * *
Natuurlik was die skatkis vir my die rak met kinder- en jeugboeke. Ma het daarmee spesiale moeite gedoen. Twee keer ’n jaar het die katalogus uit die suide per pos gekom, en ek en sy het dan ’n ritueeltjie daarvan gemaak. Ons het elkeen met ’n potlood in die hand by die tafeltjie gesit. Vir my het sy ’n koeldrank gaan koop, sy het tee gedrink. Tydsaam het ons die katalogus deurgegaan en nuwe boeke gekies. Soms het sy die kruisies getrek, soms het sy my die kruise, versigtig, laat maak. ’n Maand of drie later het die groot doos aangekom. Ek het haar dit help uitpak. In my gemoed was dit vuurwerk.
Dit was my eerste blootstelling aan die wêreld van boeke en tekeninge, avonture en verbeelding. Aan papier se vermoë om fantasie te berg.
Kort nadat ek Koekepan gereeld op ons dorp begin sien het, het ek baie keer teruggegaan na ’n boek wat op die rak by Griekse helde en gode en ander boeke (onder meer ’n boek oor Xhosa-legendes) gestaan het. ’n Versameling Chinese legendes. In warm middae het ek kruisbeen heel agter in die winkel gesit en gelees van die keiser wat niks geweet het nie en net daarin belanggestel het om geld van sy onderdane na homself af te keer. Toe kom ’n muis en kou die keiser se gewaad aan flarde. Hy beveel sy onderdane om drie keer ’n dag voor die muis te buig. En die grillerige storie oor die reuseslang wat in die somer slaap en in die herfs jag. Die slang kruip in die woud weg en sy lieflingskos is die harsings van diere en mense. In die storie, wat ek later uitasem in die kar op pad terug plaas toe aan Ma vertel, seil hy tot op die bed van ’n man en vreet sy kop leeg.
Ken Koekepan al hierdie stories? het ek dikwels gewonder wanneer ek hom met sy kruiwa oor die brug sien stap.
By die ingang was daar altyd ’n uitstalling van ouma Ogies se papegaaivere. By boekkopers was die kleurrykheid gewild. Die vere het ’n soort deurgang gegee na die stories wat jy daarbinne kon koop en het, in hierdie dorp sonder mooi winkels waar jy versierings van enige aard kon koop, liggies in die windjie gebewe.
Dit was seker die wonderlikste ure van my jeug, om digby die papegaaiwaaiers en versiersels daardie katalogus van die Nasionale Boekhandel deur te werk (die verskeidenheid en keusevryheid!). Die res van my lewe (besef ek eers later) leef ek na daardie ideale staat toe, na sulke oomblikke, herwin uit ’n verlore jeug, en nooit kon ek dit weer terugvind nie.
* * *
Ek was slim en het buiten die boekprys vir die eerste klasposisie ook altyd die vakpryse in my standerd ingepalm. Vir biologie, geskiedenis, aardrykskunde