Dis ’n buurt wat ek onthou in een seisoen, die winter. Dis asof die omgewing groter betekenis gekry het in daardie bedroewende maande en asof almal wat daar gewoon het hulle toegewoel het in swart klere en somber komberse, behalwe Sondae. Dan het die kerk waar vader Amen Mtuze die prediker was, bymekaargekom met die vroue in hul helderrooi kerkdrag; dan het die lewe skielik anders gelyk en daar was hoop en vrolikheid, en energieke samesang waarvan die klank soms die wit woongebiede bereik het.
Dit was een so ’n winter dat die nuus begin versprei het dat die padpredikant – vader Amen, dus eerwaarde Mtuze – die lang stofpaaie oor naweke nie meer alleen aanpak nie.
Daar kom ’n tweede fiets by, ook ’n swart Humber met dik wiele. En die jong man wat skuins agter sy pa trap, dra ’n donkerbril en ’n wit hemp met opgerolde moue. “Solomon Mtuze ry in sy pagoed se slipstream,” sê die mense, “’n kortkop agter.”
“Opstokers,” brom die boere.
Solomon Mtuze is nie ’n predikant nie, maar sy blye boodskap – “black is beautiful” en “power to the people” – word met dieselfde ywer oorgedra as dié waarmee sy pa, wat die eerste preekbeurt vat, die goue poorte van die hemel voorhou en die raadsplan van God oordra. Waar hulle ook al naweke kom (in die week, darem, het Solomon ’n ordentlike werk by die Hollandse elektrisiën), in ou skooltjies op die haai vlakte, op die misvloer van ’n armoedige struis, binne ’n kring van hurkende ou mense wat haasbek kou aan pruimtwak en tjiertsies pruimspoeg buite gaan spuug, oral waar hulle kom, vat vader Amen die eerste preek, en as hy almal “saf gepreek” het, kom sy seun aan die woord, en dan, dán is dit – so word ook geskinder – die ene “Renosterveld” – enige gedagte loop wild, en dis vir jou grootwild, hoor.
Nee, mak is dit nie. “Opruier,” versprei die woord gou. “Daai opruier, Solomon Mtuze.” Hierdie woorde was die wit gemeenskap se reaksie. Maar vanuit die swart gemeenskap, uit die geledere van die gelowiges, hoor jy soms: Vir Solomon is die man aan die kruis net ’n lyk. Hy laat sy rewolusie ry op die rug van sy pa se bediening.
* * *
Ek kom een middag van die skool af en toe Ma die Borgward by die waenhuis intrek, sien ek die wit karretjie onder die bome staan. Veiligheid. Wanneer so ’n karretjie deur die werfhek kom, trek al wat plaaswerker is kleinkoppie en die kombuisbediendes is die ene konsentrasie op hul strykgoed of die skottels.
Ek het al gehoor Ma vertel vir Pa van die karretjies wat soms so stadig by die winkel verbyry.
Hulle kyk vandag die struise deur, skud die plase stelselmatig uit, van ver suid, dorp se kant toe, verduidelik die man met die safaripak aan Ma, en Ma is nie links nie: “Maar julle kan nie sommerso sonder verlof onse mense kom rondpluk nie, my man is in die praktyk en ek was by die boekwinkel …”
Hy staan hand in die sy en glimlag vriendelik. “Ag, Mevroutjie, dis niks ernstigs nie. Ons maak net seker reg en orde heers.” Ek staan met my skooltas agter Ma. “Waar treine deurloop, moet jy weet daar’s moeilikheid,” gaan hy voort. “As ons kon, sou ons daai lange Angola arresteer!”
Ma lag nie terug nie. “Wel, op my plaas arresteer jy nie ’n trein nie. Ook nie my mense nie.” Sy staan vas. “Julle’t genoeg rondgekrap. Roep jou manne en geepad.”
Hy glimlag suutjies. Sy seun is saam met my in die klas. Hy staan tweede, ’n kortkop agter my. As ’n nuwe onderwyser kom en die seuns een-een laat opstaan om te sê wat hulle pa’s doen, sê hy altyd trots: “My pa werk vir die praaim.”
Dan vra die onderwyser. “Die praaim? Watse werk is dit?”
“Die prime minister!” skiet ’n klomp antwoorde van alle kante uit die skoolbanke op.
“Maar dan is hy ’n baie belangrike man!” het die nuwe Latyn-juffrou gesê op haar eerste dag by die skool. En haar oë het na die volgende seun verskuif: “En jou pa?”
Nou staan die man wat vir die praaim werk, vir Ma en kyk. Hy dink vinnig, selfs ek kan dit sien. Sy manne is nog daar by die struise besig om klapperhaarmatrasse om te keer, om onder die armoedige meubelstukke te kyk, om oral te snuffel, en hy wil tyd wen.
“Die padpredikant word nie op ons werf toegelaat nie,” stel Ma as vredesgebaar voor. Die praaim-man kyk na haar. Hy dink versigtig na, want Ma is bekend vir haar boeke, en Pa is ’n prokureur. Hulle is nie hierjye nie. Toe hy te lank huiwer, skiet Ma dit uit: “Julle het niks hier te soeke nie.”
Dan kom twee mans oor die bultjie waaragter die struise lê. Die situasie red homself. Almal is verlig; die dorpie is klein en die praaim-man se vrou bring ook elke jaar haar seun Boek Oase toe om vir hom ’n boek of twee te kom uitsoek vir die prysuitdeling. So sy is ’n kliënt van Ma. En Pa loop praaim-man by die hof raak of op die rugbypawiljoen. En buitendien: Ma en Pa wil nie hê die padpredikant moet die plaasmense kom oortuig die wederkoms sluit verniet plaasgrond in nie, nee.
Die manne van Veiligheid ry nadat Ma gesorg het dat elkeen ’n glas koue jerseymelk uit die yskas kry. So gaan dit maar. Jy kan nie mense sonder verversings wegstuur van jou werf nie, of hoe?
Ek stap met my skoolkoffer die kombuis in. Ma staan by ouma Ogies. “Ek hoor bloed,” sê ouma Ogies. “Bloed het ons besoek.”
Ai-ai, skud die twee ander vroue hul koppe.
“Ag, ouma Ogies,” troos Ma, “dis sommer daardie spul mans wat altyd so rondry.”
“Bloed!” Ouma Ogies, papegaaivere in die hand, omklem haarself styf. Sy sit langs die reënwateremmer en wieg heen en weer.
“Elsie!” beveel Ma. “Gee vir ouma Ogies ’n glas suikerwater. Sommer ’n ekstra teelepel suiker by.”
Dan stap sy driftig die huis in. Ek agterna. Die koffer, swaar van huiswerk, klap teen my bene.
* * *
Ma is verbaas toe die landdros kort daarna by die winkel inkom, haar soos gewoonlik groet, “Goeiemôre, Mevroutjie,” (plattelandse regsgeleerdes was lief vir die verkleinwoord, asof die wêreld om hulle en almal daarin veel kleiner as hulself was) en by die tafel gaan sit, en nadat sy sy koppie tee voor hom neergesit het, skielik opkyk na waar ouma Ogies by die kinderboeke besig is. Hy’t haar ’n rukkie sit en dophou, toe sê hy skielik: “Liewenheersogies, kom sit bietjie hier by landdros.” Nog ’n gewoonte van hom: hy’t in die derde persoon na homself verwys. Hy’t na Ma opgekyk en in sy oë was die uitdrukking: bring vir haar ook ’n koppie tee.
Vir die eerste keer ooit het Ma een van die plaasmense aan tafel bedien. Daar sit ouma Ogies voor die landdros, die man na wie sy dae om in die hof sit en luister. As ek nou terugdink, sien ek in my verbeelding hoe hy heeltyd deur vervelige ure moes sit terwyl getuies stamel, die hoftolke hard werk om nie bloot te vertaal nie maar ook om logika in te werk in wat hulle aanhoor en getuies te help om ’n argument te bou (dikwels is daar gespot dat die hoftolke die éintlike prokureurs was) en dit drukkend warm was met die twee dakwaaiers wat tevergeefs die ou lug om en om roei.
Dan het hy waarskynlik daar gesit en kyk na die dolfyngesiggie agter in die hoek. Roerloos, uitdrukkingloos, net die trillende neusvleuels. Miskien het hy gewonder wat sy dink; miskien het sy bloot vir hom ’n verwysingspunt geword. Dís dalk die rede waarom hy hierdie uitsonderlike gebaar gemaak het (vir daardie dae, onthou) om haar, ’n bruin vrou, te nooi om aan te sit vir tee. Of dalk was dit blote menslikheid, om iets simbolies te demonstreer. Dit uit te toets. Maar ek twyfel. Ek dink nou dit is so dat hy daardie één naam teenoor haar kom noem het omdat hy, nes sy, reeds kon voorsien dat iets gaan gebeur. En dis hoekom hy juis Ma se boekwinkel gekies het om met haar te praat.
Daar sit hulle toe, vertel Ma agterna, en ek