Ons almal – en dit sluit Jan Witsie self in, vertel hy ons later – oorweeg dit nie vir ’n enkele oomblik dat sy nie sou skiet nie, as hy dit waag om die bevel te verontagsaam.
Die kinders voel uitgesluit van Ma se krag, of besetenheid, of wat dit ook al mag wees. Ons weet nie wat aangaan nie. Iets is verkeerd. Ons kruip vir beskerming na die kil en onbekende halfmaan van aunt Anne se arms, al is daardie arms styf en ongewend aan troos. Dié vrou met die Colt is nie Ma nie. Dis iemand wat ons verneuk met Ma se gelaat. Selfs aunt Anne, vir wie ons teen die Skuiltes sou begrawe voor die einde van die jaar, kies kant met haar nat oë.
Dan vra Miemsie: “Ma wil die huis afbrand?”
“Ja,” sê Ma, en as ’n nagedagte: “En ook die buitegeboue, Jan. Ek het nie ’n Engelsman of hanskakie nodig om dit te doen nie.”
Jan Witsie sê, sag sodat ons nie weet of Ma hom hoor nie: “Nou kies mies maar die kaffer, vir die skuld van later …”
Ons huil en pleit, en oom Japie sit ’n keel op, al twyfel ek of hy weet waarom. Nes die res van ons huil hy van ’n vrees sonder naam, en waar sal ons hulp vandaan kom as die ondier uit nagmerries dreigend langs ons beddens staan?
Jan kyk ’n laaste keer na die Colt. Toe kry hy sy ry. Twee nagte brand die opstal agter die horison soos ’n veldbrand buite seisoen – en teen dié tyd is Jan lankal terug. Hy sê niks nie, behalwe om ’n enkele keer te mompel: “Nou’s ek ’n brandstigter ook.” Selfs die eerste nag het niemand Ma sien omkyk nie.
Ons trek deur die bitterste koue deur, ál nader na die berge toe, en sy sit stug langs die wadrywer. Sy sê niks deur die lang nag deur nie, al skreeu oom Japie die bibberende donkerte in dat die naderende berge antwoord gee.
Aunt Joey bid kliphard. Hoe meer ons haar vertel dat dit nie die oordeelsnag is wat agter die horison brand nie, des te harder bid sy om vergiffenis. Ek verduidelik aan haar sy is nog nie sewe jaar oud nie. Sy is nie sonde-aanspreeklik nie. Sy sê sy wil nie gered wees as ons almal nie saam met haar op die Smalle Weg is nie, en óns is sonde-aanspreeklik. Joey, so sê aunt Miemie, bid vir hulle twee én oom Japie wat só alleen op die Smalle Weg sal moet gaan, of hulle dan wil of nie.
Uiteindelik sê aunt Anne, vir wie ons middelsomer teen die Skuiltes sou begrawe: “Sal julle stilbly! Dis nie julle skuld dat die Engelse ons nog nie gehoor het nie.” Dwarsdeur die kabaal van dié nag, ’n lang nag totdat ons van uitputting aan die slaap raak met die môrester, kyk Ma nie om, of sê ’n dooie woord om ons stil te maak nie. Sy sit net so op die voorkis, stug, met haar hande gevou oor die voorskoot waar die Colt snoesig soos ’n klein katjie in een sak lê.
Die kinders stap lang ente, of ry in ’n ander wa, eerder as om Ma so stil daar op die wakis langs die drywer te sien sit. Dié nag raak ons aan haar nuwe stiltes gewoond – maar deur die oorlog bly dit as ’n selfverwyt in ons ore raas.
Ek dink ons weet almal dat hierdie ’n tyd van afskeid is. Wanneer Ma weer ons ma word, sal almal behalwe oom Japie te groot wees vir troos en vertroeteling.
Dit is moeilik om die vinger presies te lê op hoe Ma verander het, so handomkeer, daar agter die eerste koppie van waar Uitkyk se opstal nie meer sigbaar is nie. Wat het dan verkeerd geloop in die kort duur waarin ons gedryf is om ’n ongemaklike skuiling te soek teen aunt Anne se lyf wat nog hoekig soos dié van ’n jong meisie was, daar op die snerpwit Vrystaatse wintergras terwyl die ryp onder ons gebarste kaalvoete ontdooi? Dit is ’n saak van onmoontlikheid om dié verandering te verklaar. Dis so onmoontlik soos om ’n vinger presies op dié punt van ’n negeoog te lê en te sê: “Hier lê die kwaad.” Veral omdat Ma, in die maande wat gevolg het, beter na ons sou kyk as wat van ’n ma verwag kan word.
Ons kom oplaas by die Skuiltes uit – maar dit neem ons nie net twee dae nie. Ons rol die klippe weg en kap die bosse uit, om die pad uit die Nek al met die kloof langs oop te kry. Maar ons leef al te lank in veiligheid vir dié pad om nog ’n pad te wees. Ons dink nog daaraan as ’n geheime roete na veiligheid, maar jare se onbruik het dit in ’n donga verander.
“Dis ons eie skuld,” sê Jan Witsie. “’n Slim man kyk beter na sy wegsteekgoed as sy oopgoed. Ons moes dié skuilpad in stand gehou het, gereed vir vandag. Maar toe dink ons dat ons deur die swartste nag kon sien.”
Ons pak die waens af. Die meeste goed kom met pakosse, of op sleë by die Skuiltes aan – die res dra ons met ons kaal hande kloofop. Onder die Skuiltes sou Ma nie langer net vir haar huisgesin verantwoordelik wees nie – en iewers diep onder verkwalik ons haar hieroor sonder om dit eens self te weet. Sy sien besorg om na dertig, vyftig, sestig, ’n stam wat kom en gaan. Sy sien om na die kos, party dae minder as ander dae, maar sy kry almal gevoed. Sy organiseer groot en klein. Die halfgeletterde leer die ongeletterde lees, skryf en reken, en dit is meer as wat Ma voor die oorlog vermag het.
En die Skuiltes word die gevreesde siektes nie gespaar nie. Waar sy voorheen die enkeles kon afsonder om die siektes te isoleer, neem masels, kinkhoes en pampoentjies hier van Skuilte tot Skuilte oor.
Teen kinkhoes kook Ma seeppotte vol kattekruid, mak dagga, oondbossie en willeals, met naeltjies en heuning. Sy meng dit met Hofmannsdruppels en ander tweede, diep gelowe uit Dr Lennon se Huis Apotheek. Teen die masels meng sy swael en suiker en dikmelk en dassiesweet. Vir die asma … Nou ja, ’n ou mens vergeet dié dinge. Maar dit alles gooi sy in kalbasse. Sy stuur dit van Skuilte tot Skuilte langs, vir gebruik deur grootmens en kind.
As niks help nie, sê Ma: “Nou bid ons hom aan die lewe.” Dikwels deur die nag hoor ons hoe sy die lewendes roep met Prijs den Heer om die sterwendes te red. Eers is daar net ’n bromneurie uit die ander Skuiltes. Dán word dit duideliker as ’n sagte Prijs den Heer soos redders nader kom, totdat hulle uit volle bors sing voor die Skuilte waar die dood dreig om as Ma se ongenooide gas na binne te kom.
Dit help ons niks om ons koppe onder die komberse te druk nie of om styf teen aunt Anne se ongemaklike lyf te lê nie. Dit weergalm bergop en bergaf: Prijs den Heer.
Die eggo, bergaf en -op in die donker klowe en van Skuilte tot Skuilte, laat ons selde toe om alleen te wees in die teenwoordigheid van haar Heer (al was ons dikwels eensaam en bang). As Ma besluit dat die tyd nog nie ryp is om te gaan nie, dan is daar ’n luidrugtige stryd voor die aardse skuiltes van dié wat ons sonder haar toestemming wil verlaat.
Al sou ons aunt Anne teen die Skuiltes begrawe teen die middelsomer, sorg Ma dat die kerkhof klein bly. Ons sou later uitreken dat meer siele teen die Skuiltes gebore is as wat daar gesterwe het.
Ook die diere word siek en vrek. Die bees kry galsiek. Die skaap vrek aan bloednier. Hulle vergiftig hulle aan wilde tulp. Bitou betrek die klowe. En die ongediertes: Jakkals en wildekat vang die lammers en pasgebore kalf. Vanuit die Brandwaterkom kom honde wat agtergelaat is op plase. Nou sien hulle na hulleself om, in troppe groot genoeg om ’n jong tollie plat te trek en daar op die plek op te vreet. Die vloek van die honde …
Die eerste lamseisoen het die lammers dikkop en ons sny ooie by dosyne keelaf, en dit ten spyte van aunt Anne se vaardigheid. Maar die tweede seisoen lê die lammers verkeerd – agterpote, kop of rug eerste, in plaas om met die kop eerste netjies op die uitgestrekte voorpootjies te rus. Jan Witsie se gewrigte is te dik, en nou dat ons aunt Anne nodig het, is sy reeds maande gelede teen die Skuiltes begrawe.
As die kop eerste is, druk ek dit terug in die slymerige duister in. Ek voel-voel neklangs, voorpote toe. ’n Stewige haal bring voorpote verby beide kante van die kop tot die kop bo-op die pote lê. Uiteindelik lê dit op die grond, ’n pap ding waar ’n bevange ooi blêrend om en om draf.
As dit steeds nie wil uit nie, maak Jan Witsie ’n sagte riempievel, wat hy lamtyd aan sy belt dra, aan die pote vas, net bokant die sagte kloutjies. Hy trek die lam uit. Dan hou jy skielik lewe in jou hand – as jy vinnig genoeg die moersak oor die neus breek en jy jou vinger