Oorleef in die herinnering van haar geliefdes geen persoonlike karaktertrekke van die moeder van kolonel Hendrik Mentz nie, selfs al is sy bloot die stil, kleurlose ou tannie wat op die agtergrond van stoel tot stoel skuifel? Het die kolonel, of sy oorlewende eggenote, nooit rede om sy kinders van hulle ouma te vertel nie? Bly geen foto’s of dokumente, geboorte-, doop-, doodsertifikate bewaar nie? Bly daar geen droë, blink kalbassie oor nie, waarvan iemand kon sê: “Tot op die been van haar vingers het Ouma hiermee onse kouse gestop”?
Is daar geen blywende beskrywing wat ons in staat sou stel om teruggevoer te word deur middel van ’n oorsaaklike ketting na ’n persoon met hierdie-en-hierdie naam, ’n persoon wat ook die kolonel se moeder was nie?
Wat die geval ook al mag wees, dit lyk asof die volgende as ’n historiese uitgangspunt aanvaar moet word, in ieder geval, as ons met mondelinge oorlewering van historiese feite te doen het: soos die generasies tussen die lepel en die mond vergroot, val daar meer historiese pap op die grond.
Waarom, dan, volg ons ’n doodlooppad in ons soektog na generaal Mannetjies Mentz? Is dit nie blote tydmors nie? Is die lewe nie te kort om met stories uit jou jeug op loop te gaan nie? Daar is meer as een antwoord, maar die belangrikste is dat sommiges van ons selferkende amateurs is. Ons lewens word nie deur sillabusse en sperdatums gebind nie. Uit die oogpunt van die professionele historikus, hoe is die amateur anders definieerbaar as ’n vermorser van tyd? Maar die tyd is sy eie, soos ook sy kort lewe.
Tweedens, soos dit sal blyk uit die sentrale gedeeltes van dié soektog, my eie onmiddellike familiegeskiedenis is verweef met meer as een insident wat gebind is aan generaal Mannetjies Mentz – vir ’n hele geslag oorheers die ingryping van Mannetjies Mentz die lot van die Naudés (al praat hulle selde selfs onder mekaar daaroor). Ek laat dit aan die leser oor of dié verweefdheid afgemaak kan word as “legende” of “volksvertelling”.
Derdens glo ek dat ek afgekom het op onafhanklike dokumentasie wat, indien dit nie die bestaan van generaal Mannetjies Mentz afdoende bewys nie, tog daartoe sal bydra dat ’n aanspraak op die historisiteit van die generaal met meer erns opgeneem moet word.
Hierdie nuwe dokumentasie het ek uiteindelik in die agterplaas van my eie familiegeskiedenis gevind. Dit bestaan uit ’n bandopname, gerig aan my, van my grootmoeder Ounooi wat ’n jong kind in die winter van 1900 was, en uit ’n geskrewe weergawe van my oom Blink Frans wat tussen 1900 en 1909 deurentyd aan die sy van generaal Mannetjies Mentz was. Dié twee dokumente word hier aangebied as deel 2 en deel 3.
Die derde onafhanklike bevestiging is verkry uit die nagelate dokumente van generaal Coen Brits, bevelvoerder van die Derde Brigade van die Unie se inval in Duits-Oos-Afrika in 1916-17. Hierdie rapport van Britz aan generaal J. C. Smuts is nie voorheen gepubliseer nie, dalk as bewys hoe Mentz uit die geheue van ’n volk verdwyn het (óf as ’n doelbewuste poging om hom te laat verdwyn, maar moontlik ook weens natuurlike redes). Dié dokument word hier aangebied as deel 4.
Dit is eers gedurende latere jare dat ek my vermoedens deur dokumentasie gestaaf kon kry. In die voorafgaande jare maak my soektog van my hoofsaaklik ’n ekspert oor diegene wat die familienaam “Mentz” dra.
Ek leer die verskeie vertakkings van die familie van mekaar onderskei – behalwe as Mannetjies Mentz ter sprake kom. Oor hom swyg alle geslagsregisters. Geboorte- en doopregisters bly sonder sy naam, selfs nadat ek oortuig is dat ek generaal Mannetjies Mentz nou kan identifiseer as ’n historiese figuur.
In die loop van bykans twintig jaar neem my soektog min of meer ’n vaste patroon aan, ’n patroonmatigheid wat aangehelp word deur die aard van my beroep wat ek byna per toeval naas my stokperdjie beoefen.
Die beroep hou my voortdurend op die pad, van dorp tot stad tot dorp. Daar is dié plekke wat ek nog nie voorheen besoek het nie, en die telefoongids open nuwe moontlikhede. Hierdie soektog word ’n leefwyse. Die gidsinskrywings maak selde of nooit ’n natuurlike einde aan ’n soektog ter plaatse nie: daar is voortdurend nuwe gidsinskrywings, veral in die stede, en ou gidsinskrywings verdwyn uit die ontvolkte platteland.
Dit is by hoë uitsondering dat ek dieselfde Mentz ooit meer as ’n enkele keer teëkom, behalwe dié wat in die loop van jare “vriende” word – die oudstes onder hulle, meestal.
Met die tyd word diegene met die laaste naam “Mentz” vir my soos vervreemde familie. Soos met besoeke aan vervreemde familie maak ek nie afsprake nie. Afsprake loop te maklik met die foon in die hand dood.
Ek daag bloot by die voordeur op, vra of ek mag inkom. Op sigself is dit ’n versoek wat moeilik genoeg is om te weier. Van daar neem sake hulle eie loop, met die vrymoedigheid om byvoorbeeld aan ’n huis in Roodepoort te sê: “Ek ken jou oom in Parow.”
Honderde, dalk duisende kere klop my hart vinniger, boem-boem-boem, as ek my hand teen die deur lig of regstaan om die klokkie te lui.
Is die einde van die soektog agter hierdie toe deur? En as dit agter hierdie deur sou eindig, met die antwoorde op al my vrae, wat dan?
Sal ek ’n verplasing aanvra na my firma se administratiewe hoofkantoor met ’n vyfdagwerkweek, agt en veertig weke van die jaar? Hoe sal die firma op my versoek om ’n oorplasing reageer? Hulle het lank reeds opgehou om druk op my uit te oefen om my na die hoofkantoor te bevorder, maar omdat ek ’n besonder effektiewe verkoopsman is, verskoon hulle my as eksentries beskeie.
Maar wát as die antwoorde op my vrae agter hierdie voordeur lê? Hoe pas ek aan by ’n nuwe lewe? Nee, dalk verkies ek dat die antwoord nié agter dié deur lê nie, so dink ek as ek my kneukels weer vasberade teen die deur lig of die klokkie ’n tweede maal lui.
In die loop van twintig jaar leer ek om, met een oogopslag na die buurt, my ontvangs en die voorhuis vooruit te loop. Dit word ’n speletjie. Ek word minder en minder teleurgestel deur my tiperings (met die tyd, inderdaad stereotiperings). My oordeel maak vanself dieselfde subtiele klemverskuiwings mee, wanneer die landwye gemeenskap Mentze skaars merkbare veranderings in smaak en gebruike ondergaan.
Ek sien hoe ’n tweede of derde geslag met nagemaakte stink-en-geelhoutmeubels terugtrek na gesogte gerestoureerde skakelhuise in buurtes wat deur ’n opwaarts mobiele vorige geslag met sak en bal-en-kloumeubels van imbuia verlaat is – ewe min in enige Kaapse styl as die meubels wat dit vervang. Die skakelhuise is verruil vir siersteenhuise in voorstede waar grasperke tot op die sypaadjies oop was, met blou swembaddens en “braais” daarlangsaan. Dié voorstede vertoon nou bouvallig agter ses voet hoë precast met lemmetjiesdraad bo-op en geute wat loshang in die wind om die mure vinniger af te skilfer.
Maar daar is genoeg uitsonderings om my voortdurend te verras. Die soektog verval selde of nooit in verveling nie. Soms kom daar nog op die koop toe ’n ouma of ’n oupa saam met die Van Dyck-tapyt en die gepotte delicious monsters. Of die oupa en ouma woon in by ’n seun of dogter in ’n granny flat in Muckleneuk of Tuine of agter die precast van Florida – al word hulle nou meer dikwels gestuur na ’n ouetehuis of een van die meer gegoede “aftree-inrigtings” vir senior burgers met fasiliteite vir “tuisversorging” vanuit ’n siekeboeg.
Dan vind ek uit omtrent besoektye, koop sjokolade en vrugte, en gaan op soek.
Tussen die samegestelde geur van snuif, port, naeltjies, vergeelde papier, salwe en olies met ’n mentol- of ’n spiritus-basis kom ek die naaste aan ’n herwinning van my eensame, aaneenlopende en insidentlose kinderdae (behalwe skelm rook met oom Japie, “simpel” noem die dorpenaars hom en “mal” terg die skoolkinders en klonkies).
Dis vakansies tussen oupas en oumas, twee ongetroude ooms en veraf verwante tantes wat voortdurend in die rou is. Daar is ’n reuk van stof en Eau de Cologne in Victoriaanse sandsteenhuise met eindelose gange en diep, donker verandas. Stronke smeul winters dag- en naglank in kaggels. Die wind deur sipresse en bloekombome om die huis waai my snags bang.
Die ou mense op wie ek afkom, is uitgehonger vir praat, en hulle praat maklik – al is hulle inligting uit die oorlog in die meeste gevalle nou al tweede- of derdehands soos my eie.
Ek is ’n goeie luisteraar. Ek luister simpatiek na klagtes oor skoonseuns,