My belangstelling is eg, en by meer as een geleentheid word die kleinood met die groetslag in my hand gegee. As ek beswaar maak dat dit eerder as familie-erfstuk bewaar moet word, beantwoord hulle my teenkanting met: “Ek gee dit eerder vir iemand wat daarna sal omsien. Die kinders het nie meer die belangstelling nie.” Ek verbeel my dat daar ná die dood van die skenker lang soektogte na dié items op tou gesit sal word, tussen sleutels waarvan die slotte lankal weg is en vergeelde foto’s. Daar sal donker insinuasies oor die verdwyning wees wat die grondslag van lang familievetes vorm, dit verbeel ek my. Maar meestal mis niemand dié erfstuk nie.
Tog dra ek die klein geskenkies terug na my woonstel in die stad, as kleinode soos dit bedoel was. Ek bewaar dit saam met patroondoppies wat ek op slagvelde optel, ook dié van Surrender Hill of Verliesfontein uit die Brandwaterkom.
Daar is ook van die ander goed wat in dié bladsye tot ’n storie sal word: die waentjie wat Oupagrootjie in die kamp in Indië kerf – ses osse in dieselfde wit, byna greinlose en vreemdsoortige hout, en ses uit vlammende oliewenhout uit die klowe van die Roodebergen. ’n Afgebreekte geweerkolf wat ’n ontmoeting met generaal Mentz vir vyftig, sestig jaar lank in verskeie geheues tot herinnering sou roep. ’n Horssweepstok van geel been, fyn uitgekerf – alles deel van my kinderdae.
Ek is ’n versamelaar. Ek glo soos my oom Blink Frans dat dinge ons aan die lewe bind. “Goeters maak stories,” sê Blink Frans (in wat Ounooi, my ouma en sy suster, sy kindsheid noem).
Tussen sy boeke is ’n Victoriaanse versamelbundel, in goedkoop seilomslag onsuksesvol gekamoefleer as kunsleer, van Darwin se Origin of the species en Voyage of the Beagle. Oom Blink Frans bring dit uit Duits-Oos saam, as enigste “soewenier” uit dié tyd wat altyd maar in ’n soort vaagheid gehul bly. In die kantlyn van die boek, uitgegee in Londen, 1891, deur iets wat hulself The Rationalist’s Society noem, is aantekeninge in ’n fyn skrif wat met die eerste oogopslag na Engels lyk. Maar kyk goed na dié skrif wat effens skeef na links lê.
Ons kyk weer en herken die Victoriaanse gier, in navolging van “beskaafde” Italiaanse dinge (en Da Vinci skryf só): spieëlskrif. Dis geduldig geoefen tot die lopende vlotheid van ’n kind wat sy handtekening verfyn het. Wat om die een of ander rede belangrik genoeg geag is om teen die indringing van oningewyde oë “beskerm” te word, is op die goedkoop geel en wollerige papier nou vir altyd ’n onleesbare rarigheid, selfs met behulp van ’n spieël en vergrootglas.
Is dit die enigste voorbeeld van Mannetjies Mentz se handskrif?
In die woonstel is die Bybellessenaar van stink- en geelhout wat my oom Frans onder verflae in ’n lank vergete huis herken en opgekoop het om as landmeterstekenbord te gebruik; tant Hannie Das se witdoringstoel en my oupagrootjie se trektafel van boekenhout. Op die boekenhoutblad is bloedvlekke uit die jagveld wat baie skropborsels weerstaan het, en sirkels, halfsirkels, kwartsirkels gelaat deur ontelbare glase, wat heenwys na dertig jaar se eensaamheid op die stoep van ’n kliphuis op Bethlehem.
Die witdoringstoel en trektafel staan agter tralies op my balkon. As ek tuis is, sit ek soos ’n meer gematigde oom Frans daar.
Ek hou ’n soort kontak met die ou mense wat ek op besoek ná besoek aan dorpe en stede teëkom. Ek stuur en ontvang ongereelde Kers- of poskaarte, totdat die kontak met die volgende besoek onverwags opdroog. Nou woon daar meer dikwels ander, jongeres in die kamers in ouetehuise of woonstelletjies in aftreeoorde. Hulle name ontruim selfs die matrones se geheues.
Al mag ek nou spesifieke insidente met redelike sekerheid koppel aan die persoon van generaal Mannetjies Mentz, weet ek niks meer as dit nie. Ek kan nie eens die “inhoudlose” bewering “Mannetjies Mentz had ’n moeder” bevestig nie, maar moet tevrede wees met die nog bleker bewering van biologiese noodsaak, naamlik: “Die persoon wat ons ken as ‘Mannetjies Mentz’ (maar wat moontlik nie ‘Mannetjies Mentz’ heet nie) het ’n moeder gehad.” Om dié rede gaan my soektog na generaal Mannetjies Mentz voort.8
DEEL II
“Wat vertel jy my nou, Soph?”
(Getranskribeerde en geredigeerde opnames deur mev. Ounooi Roos, 1969)
“Ons moet erken dat Ma die ding sien aankom het.” Ek onthou die woorde goed. Waarom ek dit onthou, weet ek nie, dalk omdat aunt Soph alleen by uitsondering geneentheid teenoor Ma geopenbaar het.
Die “ding” waarna aunt Soph, my ouer suster, verwys, is die oprukkende kolonne van die Engelse troepe en die invloed daarvan op ons lewe. Ma het ingesien dat indien ons ons lewe wou handhaaf, ons dit sou moes inperk tot die oorhangende kranse teen die hoogtes van die Roode- en Wittebergen waar vroue en kinders reeds met die Basotho-oorloë veilige vertoef gekry het. Hierdie oorhangende kranse en spelonke, min of meer onbereikbaar en onsigbaar vanuit die Poorte of Nekke oor die berge, is die Skuiltes.
Dit is dan die storie van ons verknorsing, en hoe ons wêreld verklein het tot die Skuiltes. Dit is ook die storie van generaal Mannetjies Mentz en sy kommando se optrede in die Nekke, en die gevolge daarvan wat ons lewens so verander het dat dit nooit weer dieselfde was nie.
Skielik is dit 13 Maart 1900 en Bloemfontein val in die hande van die Kakies onder Roberts. Generaal De Wet en president Steyn is ’n regering op vlug, vanaf Kroonstad na Heilbron. Die hoofkommando’s kleef soos uitgevrete bosluise onder Martiens Prinsloo, die Vrystaatse bevelvoerder, se stert toe dit lank reeds duidelik is dat generaal Buller nie die Vrystaat oor Van Reenen of enige ander Drakensbergpas sal binneval nie. Die aankoms van dié kommando’s in die Oos-Vrystaat en die verbete aanval deur die Britse magte is die swaai van die bees se stert wat hulle van generaal Prinsloo laat afval.
Saans kyk ons hoe die rook van die eerste huise ál nader brand. Ons verbeel ons dat ons die rook in die vroeë winterlug kan ruik. Ma sê: “Hier trap hulle ons nog vas.”
Ma vat pen en papier, maak die deur toe en skryf ’n brief aan Jan Witsie in die Hoek. Sy maak die pap dik aan: Daar was nog nie ’n kafferoorlog teen die Engelse nie, of dit is geveg met jou buismagasyne of “onderlaaiers”, Winchesters en Remingtons uit Kimberley. Dink jy die Engelse sal Isandlwana so maklik vergeet? En sy hou aan met die opnoem van plekke en datums, drie bladsye lank.
Jy en jou mense is welkom om by ons en die kinders in die Skuiltes aan te sluit.
Wat in my belang is, is ook in jou belang. In dié trant skryf Ma aan Jan Witsie. Jy kan jou diere saambring: wat nie die klowe kan op nie, kan op Uitkyk agterbly. Dis ’n aanbod wat Jan nie sal weerstaan nie.
Generaal Rundle jaag die burgers onder generaal De Villiers en generaal Crowther uit Thaba ’Nchu en Ladybrand tot in Ficksburg, en dis 24 Mei en Rundle beset Ficksburg en dis 25 Mei en hy beset Senekal. Tot teen Kommandonek en Witnek lê sy kolonne. Ma sê: “Dis net tyd, dan is hulle in en oor die Poorte, tot in Fouriesburg. Voordat hulle in Fouriesburg is, trap hulle ons hier vas.” Sy kyk in die pad af of sy nog nie die Witsies sien aankom nie.
Generaals Hunter en Colville trek parallel ál met die spoor langs, maar swaai van die spooreinde by Kroonstad regs na Lindley. Marthinus Prinsloo laat Lindley in die hande van vyftig burgers – hy verwar die verdediging van die dorp met die ledigheid in die Drakensberge waar die burgers hulle dae verwyl het met “Bok-bok staan styf, hoeveel vingers op my lyf”. Hunter se pad lê oop na Heilbron. En dis 22 Mei en De Wet lei die regering van ons Republiek uit Heilbron na ’n plek iewers tussen Frankfort en Heilbron wat deur die geskiedenis vergeet is. Vanaf dié vergete plaat peperbome vlug die regering na Bethlehem waar ’n krygsraad Marthinus Prinsloo, die ou kryger uit die Basotho-oorloë, deur generaal De Wet as bevelvoerder vervang.
Op 5 Junie val lord Roberts Pretoria binne. Pretoria is ’n dorp in ’n ander land, met ’n president wat so oud is dat hy dink die aarde is plat, en wat sy eie duim met sy knipmes afgesny het. Dit is die somtotaal van ons kennis oor Pretoria.
Bethlehem is óns dorp. Daar het ons in die Jordaanrivier geswem en Wolhuterskop geklim, en in die begin van Junie rol waens vol vroue en kinders uit