Ek was toe twaalf, maar na sestig jaar kry ek nog nagmerries by die gedagte daaraan, skielik is daar bloed in my hand. Sies tog, arme oom Japie!
En as ek moet sê hoe die winter geruik het, dan sê ek dit het bedags na misrook geruik en saans na veld- en huisbrand. Hoe het dit gelyk? Dan sal ek sê ons het hier vlak voor ons oë vasgekyk teen ’n wasige misrook en alles was blou van trane, asof ons doer na die Wittebergen kyk. Oor die werf praat almal hard, met ’n winterhelderte en afskeid se gelykpraat.
Ná Boekevat sê Ma vannag moet almal vroeg gaan slaap.
Ons weet van die Skuiltes, uit stories toe die Boesmans nog daar weggekruip het, en hoe Pa en sy broers niks met hulle daar kon uitrig nie. Tot die Witsies uit die Hoek hier aangekom het – en waar Pa-hulle vir twintig jaar nie die Boesmans uit die Skuiltes kon kry nie, bring die Witsies met hulle die kennis dat byeswerms slaag waar lood en kruit misluk. “En toe die Basotho’s in die laaste oorlog daar skuil, toe los ons die bye teen húlle,” lag Pa. “Ons leer ook.”
“Eerder saam met die Witsies in die Boesmanskuiltes, as om hier vir Hunter se voorhoedes te wag,” sê Ma.
Natuurlik slaap ons kinders daardie nag nie veel nie. Die vooruitsig van die trek na die Skuiltes is iets soos ’n Krismis in daardie mistroostige wintertyd, met Ma wat met elke skemer wonder: Wie se huis sou dit nou wees wat daar brand? As ek moet raai, dan is dit die opstal van Gert van Rooij.
Terwyl ons nog slaap, slag en pekel die Witsies al wat vark is. Wakker het die grootmense nie geduld met ons nie. “Bly net onder ons voete uit.”
Maar eers deel Ma wapens uit, en daardie wapens vertel die storie van ons familie – selfs voordat ons Uitkyk toe is. Daar is die Brown Bess-vuursteenslag waarmee ons, meisie- en seunskinders, leer skiet het. En die Bess wat my oupa omgebou het in ’n doppieslot voordat hy van McClear Town na Bethlehem getrek het met die natrek. Sniders uit die Basotho-oorloë, twee Martini Henri’s wat Pa en Jan Witsie uit die Transvaalse Oorlog van Majuba af teruggebring het.
Die Witsies sweer by hulle Remingtons met die buismagasyn onder die loop, en Ma is daarmee tevrede. Pa het haar voldoende vertel van die jagtogte in Zoeloeland en hoe die Witsies ná elke skoot blitssnel hul greep op die loop verstel om die geweer tot ’n nuwe ewewig te bring.
Vanaf dié dag loop Ma nie weer sonder die Colt-pistool in die voorskootsak nie, en dit was ’n verkeerde ding.
“Maar as dit op skiet uitloop, is dit die Witsies se roers en die Here wat ons sal moet beskerm,” vlei Ma. Ek dink nie Ma het ooit uitgevind tot welke uiterstes Jan Witsie se buismagasyne ons in die toekoms tot redding sou kom nie – ek self het eers uit oom Blink Frans se storie daarvan geleer, meer as veertig jaar later.
Met die eerste oggendson beweeg die waens, buite bereik van Hunter en sy stadige Engelse waens en vyfponders. Dan nog ’n harde dag of twee tot by die Skuiltes – of so reken ons.
Oor die eerste bult, waar ons die opstal nie meer kan sien nie, roep Ma vir Jan.
“Het jy ’n vuurslag, Jan?”
En dit is hier waar dinge begin skeef loop. Al praat Ma in die vervolg selde en kyk net so voor haar uit, met die hand voortdurend in die voorskootsak, is dit moeilik om die vinger presies te lê op wat skeef geloop het. Maar dis met dié skeeflopery dat ons begin spot en sê Ma tel skape in haar gedagtes, of sy sê die Rigters en Konings op wanneer sy so stil voor haar uitkyk asof sy niks sien nie.
Later gee ons op om te wonder wat agter haar oë aangaan. Ma se stiltes is daagliks minder vreesaanjaend; ons raak vertroud daarmee as deel van ons daaglikse roetine, as slegs nog ’n perspektief op vertroude dinge.
Wanneer sy so staan en kyk, kyk, kyk, soos sy doen sedert die eerste dag op pad Skuiltes toe, sê ai Eliza en aunt Soph …
Aunt Soph sê: “… as sy so staan en kyk, kan sy net sowel al die Rigters en Konings in volgorde opsê, van Joshua af tot Eliakim. Sy los nie Ahas of Asaria uit die prentjie uit nie. Dié was ’n koning van Israel en daardie van Judea. Ma weet wie se noemnaam Jerubbaal was. Was Barak ’n werklike Rigter? Van alles en nog wat, dit sal sy jou kan vertel as jy die skewe behoefte had om te weet.”
Ai Eliza sê: “… En sou jy haar vra, sal sy jou tot op die laaste skaap na presies vertel hoeveel daar in die klowe rondom die Skuiltes is. Soeviel ooie en soeviel hamels, en dalk nog soeviel tweetand en soeviel volbekke.”
“… en,” sê aunt Soph, “as sy so kyk, dan kan sy sonder om vas te haak die Bybelboeke uit haar kop opsê, van Genesis tot Openbaring. Sonder om Obadja te vergeet of om deurmekaar te raak met die Filippense en Filémon se sendbriewe.” Al wat ons ons Ma ooit sien lees, is De Vriend des Vrijstaats en die Bybel, en De ZuidAfrikaan, ás ’n flenters gelese uitgawe af en toe by ons aanland.
En dan dans aunt Soph en ai Eliza die slofdans, rondomtalie, trap die askoek vas dat die stof so staan. Klap hande, en iedere keer dat die agterwêrelde by mekaar uitkom in hierdie wilde stofdans, stamp dit dat dit dril. Só. Al in die rondte, skoffel, skoffel, met elke rondte vashak, stamp. Slof, slof, slof, trap die hak in die grond vas, en aunt Joey kom in die pad en haar plat stêre stamp teen ai Eliza se Griekwastêre. Rondomtalie! Gryp vir oom Japie, al in die rondte, en wens dat kindjie groot al was om al die diertjies op te pas … Om en om, in die Skuiltes se sleurdans.
“Hallelu-ja!”
“Am-en!”
“Allelu-ja!”
“Prijs den Heer!”
Amper nes toe Ma en die Witsiemeide weke gelede op Uitkyk se agterstoep Hollandse en Sesotho-gesange gesing het terwyl hulle saad in die seilsakkies toewerk.
Maar tog ook nie só nie, want ai Eliza en aunt Soph kyk eers goed of Ma nie in die omtrek is nie voordat hulle in die as begin trap. Maar as ek hulle tot respekte en sedelikheid roep, sê aunt Soph: “Ja, dalk kyk sy net die toekoms in soos op die berg Nebo toe die Here die Beloofde Land aan ’n knorrige Moses uitgewys het.” Onse arme Ma, want ek dink dalk hou sy nie van wat sy vanaf die berg Nebo sien nie.
Maar om so met Jan te praat, met die hand op die Colt in die voorskootsak – dit was dalk die begin van die verandering in Ma.
Iewers in die oorlog het ons Ma verloor, só besig was sy om vir ons ’n lewe teen die Skuiltes te maak. As sy ná die oorlog van haarself teen die Skuiltes praat, sê sy “sy” of selfs “die vrou” en verwys na “haar skepsels” en “die vrou se diere”.
Vir ’n vreemdeling sou sy sê, wanneer sy na die oorlogstyd verwys: “As jy nou hier kom staan, dan wys ek jou waar die vrou was, maar sy weet nie of sy dit sou oorleef sonder haar skepsels nie. As jong vrou, met my man in die jagveld of op kommando, het ek geleer om my lewe in hulle hande te laat. As dit moet, dan doen ek dit môre weer.”
Dit was kompleet of sy van twee of drie mense praat, met dié deurmekaar ge-“sy” en ge-“ek”. Sou jy haar nie ken nie, moes jy jou ore spits om te weet wie is wie: “die vrou” uit die oorlog, en ’n “ek” van voor én na die oorlog.
En Jan Witsie skrik hom yskoud, die eerste keer dat Ma so kyk, terwyl haar hand jeukerig krap in die voorskootsak met die Colt.
“Ekskuus, miesies?”
“Ek vra, Jan, of jy ’n vuurslag het?”
“Ja, mies, ek het ’n vuurslag. Waarvoor het mies die vuurslag nodig?”
“Sê tog ja as jy ’n vuurslag het!”
“Ek hét ’n vuurslag.”
“Klim op jou perd; ry terug. Steek die plaasopstal aan die brand.”
“Nee, mies, dit kan ek nie doen nie. Mies, wat sal ek vir die oubaas sê as hulle terugkom?