Christoffel Coetzee
Op soek na generaal Mannetjies Mentz
Tafelberg
VIR DRIE TEKKIEDRAERS:
Kobus, my pa (1913-1995)
Klein Koos, my broer (1950-1995)
Jacobus, my seun (1984-)
“Natuurlik is dit waar, en is daar ex analogia baie ooreenkomste tussen dit wat getuig word en dit waaróór getuig word, maar dan, die lewe, en die dood natuurlik ook, is tog ’n fabel wat altyd weer herhaal …”
Regter Lucius voor die Kaapse Balieraad
“Ek dink: Wat sal dié ongelukkige man so jaag? Is sy skuld en pyn dan soveel erger as ons s’n? En ken ons generaal Mentz nou?”
– GENL. COEN BRITS, 1916 (1917?)
Voorwoord
Die tydskrif De Kat se romanwedstryd, met ’n besonder groot getal inskrywings, word in 1997 gewen deur die debuut van ’n skrywer van wie niemand nog gehoor het nie: Christoffel Coetzee. Daarna wen dié boek, Op soek na generaal Mannetjies Mentz, die M-Net-prys; dit word ook verwerk tot Afrikaanse toneelstuk wat groot sukses inoes. En toe sterf die skrywer, pas vyftig, plotseling. Sekerlik die verstommendste verskietende ster tot nog toe aan die Afrikaanse literêre horison.
Coetzee se roman speel af in die Anglo-Boereoorlog van 1899-1902, maar dit bied veel meer as ’n historiese weergawe van die oorlog. Die roman is ’n pakkende uitbeelding van boosheid en geweld, van die donker “tweede natuur” van die mens wat altyd aanwesig is en in tye van oorlog sterk na bo kom. Die sentrale elemente van die “tweede natuur” wat in Mannetjies Mentz uitgebeeld word, is wrede geweld en ongetemde seksualiteit. Die twee vertrouelinge van Mentz, Voss en Niemann, is (soos wat hul name suggereer) nie meer mense nie, maar diere – simbole van gewetenlose gewelddadigheid. Hierdie twee is die mees skrikwekkende verteenwoordigers van die bose, maar geen karakter ontsnap aan hierdie “laere natuur” van die mens nie. Mentz se naam suggereer dat hy ’n simbool van die mens is, ’n Elckerlijc-figuur – veral van die donker kant van mens-wees, in besonder van die “mannetjies-mens”.
Die roman beeld intens gekwelde karakters uit, magteloos om hul drifte in toom te hou en afgerem deur die las van hul gewete. Nogtans, hoewel die boosheid soos ’n aansteeklike siekte versprei en ’n onontkombare skuldgevoel meebring, is daar ook tekens van hoop. Dit word onder andere bewerkstellig deur die Engelse soldaat Charlie White, ’n uitsonderlik eerbare man. White word onskuldig gemartel en vermoor deur Niemann. Dit is betekenisvol dat, net voor die vertelling van White se dood, ’n vlekkelose lam deur Jan Witsie se grootmoeder geslag word ter beskerming teen die bose. Charlie White en die lam word sodoende op die simboliese vlak met mekaar verbind. Dit is veelseggend dat, kort na die dood van Charlie White, Jan Witsie en sy helpers daarin slaag om die kommando van Mentz te verdryf; die dood van die “slagoffer” White het die verlossing moontlik gemaak. Witsie en White, “wit” simbole van goedheid en die stryd teen kwaad, oorwin uiteindelik Mentz se kommando.
Nog ’n teken van hoop is die moontlikheid van bieg oor jou kwellinge teenoor ’n simpatieke luisteraar. In die derde deel van die roman vertel Blink Frans aan sy welwillende suster Ounooi van sy duister verlede om daardeur helderheid en vrede te vind. Die leser moet homself aan die een kant identifiseer met die Elckerlijc-figuur Mentz en sy trawante in die boosheid; aan die ander kant met Ounooi om die belydenis van boosheid simpatiek aan te hoor. In sekere sin word die leser daartoe gebring om hom oop te stel vir sy eie verhaal.
Die roman het ’n tydlose relevansie vir die mens, steeds op soek na homself, na vrede en versoening.
Chris van der Merwe
Kaapstad, 2008
DEEL I
Inleidende redakteursnota:
Op soek na ’n verlore generaal
Ons geslag (gebore 1940-1950) is die laaste wat eerstehands die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Oorlog (1899-1902) kon aanhoor: Ons hoor dit van grootouers, en van ooms en tantes. In uitsonderlike gevalle hoor ons dit van ’n ouer.
Hierdie grootouers, ooms of tantes was meestal self kinders gedurende die oorlog. Die verhale is dus merendeels (met die uitsondering van dié van penkoppe) verhale uit die mond van dié wat verwyder van die frontlinies was. Dit was mondelinge oorlewering vanuit die perspektief van een geslag kinders aan ’n ander geslag kinders.
Maar asof oornag sterwe die oudstryders uit. Kommandant Chris van Niekerk (1874-1966),1 die laaste oudstryder wat ’n belangrike openbare amp beklee het, tree in 1960 uit as die president van die senaat, en ’n dekade later is dit klaarpraat met die oudstryders.
Ons kan die gebrek aan ’n skriftelike nalatenskap van die “oorlogsgeslag” verskoon. Die waarde van die geskrewe woord was by hulle nog nie gevestig nie. Dit was ’n mondelinge gemeenskap. Eers met ons eie geslag vestig die geskrewe woord sigself (en twee geslagte later is ons nou weer opgesaal met ’n oordrewe klem op mondelinge oorlewering).
Dit is die konteks waarbinne ek my ondersoek na generaal Mannetjies Mentz begin het.
Ek het grootgeword in die omgewing van waar generaal Mentz die eerste keer geopereer het: die Oos-Vrystaat. Hier, ten minste wat die eerste fase van die oorlog betref, verrig (of pleeg?) hy sy grootste heldedade (sou ons verkies om dit so te noem). Dit is dus vanselfsprekend dat ek en my maters grootgeword het met generaal Mentz as die held van menige vertellings uit die oorlog.
Dieselfde sentimente vind ek later onder my tydgenote, in die wye boog wat strek vanaf Lichtenburg tot oos van Pietersburg. Hier bring generaal Mentz die laaste fase van die oorlog deur, voordat hy soos ’n groot speld verdwyn.
In ieder geval, daar was dele van die Vrystaat en Transvaal waar die roem van generaal Mannetjies Mentz gelykstaande was aan dié van De Wet of De la Rey.
Ons weet Mentz het sy rang van veggeneraal ontvang van generaal De Wet, gedurende die sogenaamde heropbou van die Vrystaatse magte ná generaal Martiens Prinsloo se oorgawe in die Brandwaterkom. Terselfdertyd weet ons egter dat generaal De Wet se aanvanklike heropbou, in die woorde van president Steyn, “impulsief” was – wie vandag bevorder word, is môre vergete. Verder weet ons nie wie die “hulle” was wat vir generaal Mentz na die Kom gestuur het met die opdrag om saam met generaal Prinsloo gevange geneem te word nie. Dit is nie eens ’n uitgemaakte saak of daar hoegenaamd so ’n opdrag was nie, in welke geval generaal Mentz op eie inisiatief opgetree het.
Maar selfs al het hy op eie inisiatief gehandel, beteken dit nie dat sy handelswyse nie steun “van bo” geniet het nie. Is sy bevordering tot generaal nie juis tekenend van goedkeuring van ’n opperbevelstruktuur nie?
Kan ons dit uit die hand verwerp dat Mentz en sy kommando opereer as ’n soort vrykorps, onafhanklik van ’n offisiële bevelstruktuur? Kan ons dit uit die hand verwerp dat die rang van “kommandant” (soos Mentz bekend staan voor sy bevordering langs “amptelike” maar ongedokumenteerde kanale tot “veggeneraal”) ’n selfopgelegde rang was, op die kenmerkende manier van vrykorpse?
En wat van veldkornet Voss? Watse soort “veldkornet” was hy? In die latere fases van die oorlog (en daarna, in Duits-Oos) staan oom Blink Frans Naudé as “die adjudant” bekend, al was dit nie ’n tradisioneel erkende rang in die Boeremagte nie. Is dieselfde nie moontlik die geval met “veldkornet” Voss en “kommandant” Mentz nie?
Getuienis dui op die bestaan van onafhanklike groepe gedurende die Suid-Afrikaanse Oorlog, of ons dit met die titel “vrykorps” wil vereer of nie.
In die loop van ’n paar dae kom Deneys Reitz [1927 (1983, inleiding deur Thomas Pakenham): Commando (Southern Book Publishers, Halfway House)] in die Vrystaat op drie sulke groepe af.
At length, we came to Hoopstad town. The place was deserted […] That same afternoon a solitary German trader rode in from the south-east where he was serving with a small Boer commando […] This consisted of twenty men under an officer of the now defunct O.F.S. Artillery […] We spent a week with our friends. They were a ragged crew carrying a queer assortment of weapons, and what little