Ons hang matte wat die Witsies van gras vleg voor die deure en vensters op en skort binne af met verdere messelwerk of die bokseile van die waens. Agter in ons Skuilte is ’n gat na bo, sodat ons die blou winterlug daardeur kan sien. Daar laat Ma ’n skoorsteen na bowe bou, en maak sy ’n herd. En buite messel hulle ’n broodoond en die oop herd waar ons vir die duur van die oorlog Witsievroue om die stampblokke hoor, en waar Ma en die Witsievroue almal teen die Skuiltes uit seeppotte sou voed en voor spijs en drank zeggen wij Uw lof en dank …
Ten spyte van Jan Witsie se storie dat die Boesmans met hulle dood vir mens en God vergete is, dans klein geel boepgat-mensies saans in die flikkerlig van vure teen rotswande weer hulle vergete danse, en gaan op jag teen die eland met pyl en boog. Toe die elandbiltong opgeëet is, stel hulle teen die rotswand lokvalle vir waens met seile en spanne osse; waens nes ons s’n. Hulle lê die bees voor wat die Witsies van ons steel.
Al het Jan se voorvaders die Boesmans ’n geslag gelede met byneste uit die Skuiltes verdryf, terwyl mý voorvaders se swartkruit en lood daar buite die Skuiltes finaal met hulle afgereken het, is hulle elke aand aanwesig voor Boer én Witsie.
As ek aan dié winter dink, dan ruik ek beesmisvure teen die Skuiltes, soos op die plaas in die voorwinter. Ek kyk na die wasige Kom onder ons deur blou beesmisrook wat my oë laat traan.
’n Storie vat sy eie pad, nadat hy voel-voel hier vat en daar los, om later daar iewers anders weer stewiger vas te vat. ’n Storie is terugvat en baie misvat. Van die mis gepraat …
Soggens, ná die ergste ryp gesmelt het, vat ons meisiekinders en meide elkeen haar enemmelskottel, na gelang van ons grootte. In die klowe, waar die bees wei, tel ons die nat mis op tot die skottels vol is. Ons loop in ’n ry terug Skuiltes toe, skottel op die kop, behalwe dat die Witsies vroeg geleer het om die skottel daar te balanseer sonder om dit met hul hande vas te hou. Hulle loop só huis toe met wikkelheupe; ons meisiekinders kan dit net vir ’n tree of drie so hou. Dan gryp ons kop toe om te keer dat die skottel afval.
“Dit is die wikkelheupe,” sê aunt Anne wat ons teen middelsomer teen die Skuiltes sou begrawe. “Ek en julle het nie dié Witsies se wikkelheupe nie.”
Ons smeer die nat mis so vier duim dik oor ’n gelyk plek. Later, as dit halfdroog is, maak die Witsievroue beurt om die mis in vierkante te spit en nat kant na bo te keer. As dit droog is, pak hulle dit in ’n netjiese hoop, soos ’n steenoond, met luggate vir die verdere droog word.
Ma hou toesig wanneer elk sy rantsoen mis kom haal, want die meeste bloedvetes onder die Witsies, die lang vyandskappe “van geslag tot geslag”, so sê aunt Soph, het by die misstapels begin. Ons kan maar aanneem, so sê aunt Soph, dat daar tussen die Witsies nie iets soos Die Boom van Goed en Kwaad is nie. Dit het hulle by die wit mense kom leer. Maar so seker as padda manel dra, en so aan, so seker weet sy daar was onder die Witsies ’n Mishoop van Goed en Kwaad, sê aunt Soph, waar hulle hul kennis van Kwaad eerstehands kon opdoen.
En daar is ek weer aan ’t misvat, ’n vieserige gevat-vat …
Jy het my gevra om die storie te vertel, vanaf ’n begin en deur na die einde toe en fluit-fluit, my storie is uit soos Jakkals en Wolf. Maar waar kom die tyd dan vandaan vir die petunias uitplant of vir die bietjie fyn naaldwerk voor die oë finaal ingee, as ek die storie so sou vertel soos jy wou?
Laat ek nou die knoop in my sakdoek styf vasvat, al sal ek dit later weer verloor en dan voel-voel terugvat. Nou gaan ek die storie (vir ’n rukkie, altans) vertel soos jy wil hê ek dit moet vertel.
Jy wil hê ek moet jou vertel van die oorgawe onder in die Brandwaterkom, van waar ons dit kon sien. En van generaal Mannetjies Mentz, hoewel ek my nie kan herinner dat hulle hom toe “generaal” genoem het nie; dit was toe nog net ja, kommandant, nee, kommandant. Dit was eers later, tydens en ná die oorlog, dat ek burgers en oudstryders hoor praat het van generaal Mentz sus en so.
En nou moet ek ook vir jou sê dat nie een van ons generaal Mentz weer sien nie, uitgesonder natuurlik oom Blink Frans wat baie jare by die generaal bly en aunt Soph se tweede, kort kennismaking en al haar ander kennismakings waarvoor ek (en sy?) nie kan instaan nie. Oor dié Mannetjies Mentz wat ons ander teëkom, kan ek jou maar skraps vertel uit eie sien en hoor, al voel ons ons ken hom uit ons drome soos die palm van ons hand …
Maar laat ek jou vertel wat ek weet.
Ma laat alle toegangsweë uit die kloof toerol toe ons eers teen die Skuiltes ingeburger is, behalwe dié een voor ons Naudés se Skuilte. Van bo het ons ’n uitsig op naderende besoekers sonder dat hulle ons kan sien. As dubbele veiligheidsmaatreël plaas Ma vier en twintig uur van die dag ’n gewapende wag voor die toegang.
Vreemdelinge is nie onwelkom teen die Skuiltes nie, mits hulle nie agterbakse bybedoelings het nie. Maar met die ryp nog wit en bros, staan daar een oggend twee mans voor ons Skuilte sonder dat die wag alarm maak.
“Hoe het julle by die wag verby gekom?” vra Ma.
“Ons moes hom ongelukkig van agter bekruip en vasmaak,” sê die netjiese, lang man met sy goed versorgde moestas en blink kamaste. Hy dra ’n skoon, wit hemp met ’n plat kraag en ’n strikdas daaronder, iets wat ons in die oorlog selde gesien het. “Maar ons het die wag nie té seergemaak nie, en tante kan nou maar stuur om hom los te maak.” Hy hou sy swart hoed in sy hand terwyl hy met Ma praat – ’n beskaafde, versekerde man sonder ’n teken van onderdanigheid, ’n man wat sy man sal staan, selfs teen Ma, so dink ons.
Ma sê: “’n Man wat sleg genoeg is om hom te laat bekruip en vasmaak, moet vasgemaak bly.” Die netjiese man het Ma reeds aan sy kant; hy draai haar met sy goeie maniere om sy pinkie.
“Nee,” sê die netjiese man, “die wag is nie sleg nie; ons is net baie goed met dié soort ding. As ons nie daarmee goed was nie, dan was ons lankal dood.” Ons kry nie die indruk dat hy grootpraat nie.
“Maar nou,” sê die man, “kan ons die heel beste onder ons verloor as tante nie help nie.”
“Die heel dapperste onder ons,” kom dit uit die tweede man se digte baard wat aaneenloop met sy deurmekaar hare, en die woorde kom uit as iets tussen ’n kwylstotter en ’n gesis. Tot nog toe het niemand veel aandag aan die ander man gegee nie – nie net omdat enigiemand deur die gemanierde man in die skadu gestel sal word nie, maar die ander man staan diep in die oggendskemerte in sonder om ’n woord te sê. Noudat hy uiteindelik iets sê, is die skemerte reeds aan die wyk. Ons aandag verskuif na die jong reus.
Waar jy die een deur ’n ring kan trek, is sy maat net die teenoorgestelde. Hy dra ’n vuil kakiejas wat hy tot bo toeknoop, maar dit is ál met die naat langs teen die moue oopgesny om sy massiewe arms te laat pas. Ewe-eens is die sypante en naat agter teen sy rug af plek-plek oop, om dit moontlik te maak om die breë skouers voldoende plek in die Engelse jas te gee. Toe die Kakies se kwartiermeester jasse laat maak het, het hy nie hóm in gedagte gehad nie, sê aunt Soph later.
Eens op ’n tyd het ’n dokter met bomenslike geduld iets aan sy haaslip probeer doen. Maar op die amperse stukkie bolip loop die mediese petit point-werk steek vir fyn steek lelik skeef, soos deurmekaar duisendpootspore ná die reën. ’n Oogtand gryns.
In sy pogings om die reus se haaslip te vervang met iets soos ’n bolip, span die vel oor dié kant van sy gesig nou so styf dat die linkeroog leep trek. Die bolid druip oor die oog. Dit moet sy sig aantas; hy draai deurentyd die aansienliker sy van die gesig na jou – en die regterkant van sy gesig behoort aan iemand anders. Ek weet ’n man is nie mooi nie, dit leer ons in die Engelse les: A girl is beautiful, but some men are handsome. Maar so lelik as wat sy linkerkant is, so mooi is die regterkant onder die gekoekte hare en baard, sonder om meisiemooi te wees.
Hy is klaarblyklik gewend dat sy woorde onbegrip ontlok. Hoewel ons hom daarna selde indien ooit weer hoor praat, neem hy ons geskokte ongeloof as teken van onbegrip. Hy herhaal stadiger, in ’n volsin: “As ons ons nie haas nie, dan verloor ons die heel beste onder ons,” en ’n fyn speekselreën sproei deur die gesplete verhemelte oor die swart baard.
Ons is van kleins af geleer om nie te staar nie.