Voor die Tweede Wêreldoorlog het 25,4 persent van die bevolking van die Filippyne Tagalog gepraat en 26,6 persent Engels. Die Filippyne was toe onder Amerikaanse beheer en Engels was die staats- en onderwystaal. (Van die sestiende tot negentiende eeu was die Filippyne Spaans.)
In 1937 is Tagalog gekies as basis vir ’n Filippynse nasionale taal, van dié tyd af bekend as Filipino. Sedertdien het dit skouspelagtig gegroei: In 1948 was 37,1 persent van die mense Tagalog- en 37,2 Engelssprekend en in 1960 was daar 44,4 persent Tagalog- en 39,5 persent Engelstaliges. Tagalog het sy groei te danke aan sy posisie as amptelike taal en taal van die massamedia. Dis ’n skoolvak in alle skole en die onderrigmedium vir die eerste twee skooljare in gebiede waar dit die vernaamste inheemse taal is. Die moderne verkeersmiddele stel mense in staat om na Manila te reis waar Tagalog die oorheersende taal is.[43]
’n Taalstryd omvat gewoonlik ook ’n stryd om meer gebruik in private ondernemings. Leiers van taalbewegings beoog partykeer winkels, banke, koöperasies en ander bedrywe wat werkgeleenthede vir hul eie mense skep.
Een van die taalgroepe wat sy eie besighede opgerig het, is die Tsjegge. Die handel en nywerheid was eers hoofsaaklik in Duitse hande, maar die Tsjegge het hulle vinnig opgewerk en toonaangewende posisies in die ekonomie verower. Só het Emil Skoda in 1868 ’n masjienfabriek in die hande gekry en dit tot die belangrikste wapenfabriek in Oostenryk-Hongarye opgebou. In dieselfde jaar het Tsjeggiese leiers ’n bank opgerig om die Tsjeggiese handel en nywerheid te bevorder.
Die nuwe voorspoed het ook die kultuurlewe laat opbloei. Dit was moontlik om in 1882 ’n Tsjeggiese universiteit te stig en ’n kultuurorganisasie (Matice) het die uitgee van volksboeke en Tsjeggiese skole geldelik gesteun. Toe ’n brand die Tsjeggiese skouburg verwoes, kon die volk self die geld vir ’n nuwe insamel.
Heel terloops kan ’n mens opmerk dat die houding van Duitse nyweraars en grootgrondbesitters die posisie van die Tsjegge verder versterk het. Ekonomiese realiteite het hulle daartoe “gedwing” om Tsjegge (wat minder betaal is) na die Duitse gebiede te laat kom. Daardeur het hulle hul eie taal benadeel, want sekere taalmaatreëls het van krag geword sodra die Tsjeggiessprekendes ’n bepaalde persentasie van die bevolking oorskry. Die aandeel van Duitstaliges aan die bevolking van Praag het van 60 persent in 1857 tot 20 persent in 1880 en 10 persent in 1910 gedaal. Ander Boheemse stede soos Pilsen en Budweis het hul Duitse karakter in enkele dekades verloor.
’n Noodsaaklike deel van die taalstryd speel hom af in die onderwys. ’n Vyandige owerheid kan die kinders van ’n minderheidsgroep probeer denasionaliseer deur hul eie taal in die ban te doen. Soos reeds opgemerk, kan sulke pogings net slaag as daar ’n flou nasionale bewussyn onder die volk bestaan.
Eie skole en universiteite is ’n kragtige middel om ’n taal aan te help. Net in een geval was die skole nie ’n te groot sukses nie – Ierland. Die rede daarvoor is reeds genoem: Iers het al te veel as omgangstaal vir Engels gewyk. Die Iere neem ’n taamlik skisofrene houding teenoor hul taal as skooltaal aan. J.J. Dunne beskryf dit so: “On the one hand the compulsion and pressure associated with it in schools engender hostility … even bitterness; on the other hand traditional nationalistic sentiments inspire the wish that somehow, overnight, a government-promoted miracle would take place which would give everyone, effortlessly, the wonderful gift of the Irish tongue.”[44]
Funksies in die staatsdiens, besighede en onderwys vereis ’n taal wat geskik is daarvoor. ’n Deel van ’n taalbeweging is die werk om die taal bruikbaar te maak vir die handel, administrasie, regswese, weermag, onderwys, wetenskap en alle moontlike terreine van die samelewing. Dit moet “volwaardige kultuurtaal” word.
Een groot voorwaarde daarvoor is dat die taal ’n skryftaal moet wees. Om van ’n praattaal ’n skryftaal te maak, moet taalbeplanners heelwat probleme oplos soos besluit watter dialek of variant van die taal die standaardtaal gaan wees en bepaal hoe hulle die gesproke geluidstroom in woorde gaan verdeel. Geleerdes moet die woordeskat moderniseer.
Die uitbouing van die taal behels gewoonlik meer as net die maak van nuwe woorde of die aanpassing van oues. Die telwoordstelsels van tale in onontwikkelde gemeenskappe is partykeer omslagtig en ontoereikend vir wiskunde. Nuwe stelsels moet dus ingevoer word.
Aanpassings kan ook nodig wees vir die voornaamwoorde. Indonesies het vroeër verskeie aanspreekvorme gehad en dit het van oorweginge soos familieverwantskap en sosiale status afgehang watter een ’n spreker in watter situasie gaan gebruik. Vir ’n moderne samelewing was ’n meer neutrale woord nodig. Die Indonesiërs “eksperimenteer” nou met ’n woord (anda) wat hulle soos die Engelse you vir jonk en oud, mense in ’n hoë of lae posisie, kan gebruik.[45]
’n “Volwaardige kultuurtaal” moet diens doen vir die ernstige letterkunde en moderne wetenskap. Heinz Kloss sê dat ’n mens in ’n kultuurtaal oor al die belangrike vraagstukke van die Westerse kultuur, natuurwetenskap en tegnologie moet kan skryf. ’n Veelsydige gebruiksprosa is byna belangriker as subtiele liriek en grootse eposse.[46]
Ferguson verdeel tale in drie tipes. Die eerste, W0, is dié wat nie geskryf word nie, die tweede, W1, is wel skryftale, maar net in briewe en koerante, terwyl in W2 oorspronklike navorsing gepubliseer word. (Moontlik is ook ’n W3 nodig, sê Ferguson: die tale waarin daar gereeld vertalings en samevattings van wetenskaplike werke verskyn.)[47]
Op die belangrikheid van die letterkunde is reeds vroeër in dié hoofstuk en hoofstuk 2 gewys. ’n Taalbeweging moet ’n letterkunde hê wat die waarde van die taal vir die vyandiggesindes en twyfelaars uit eie geledere kan bewys en wat terselfdertyd die draer is van die nasionale idee.
Terwyl taal- en termkundiges die taal “uitbou” deur nuwe terme te skep en skrywers, wetenskaplikes en joernaliste daarin skryf, moet hulle besluit of die taal “suiwer” moet wees, “van vreemde smette vry” en so verskillend as moontlik van die vernaamste mededingende taal, en of dit maar baie woorde aan laasgenoemde kan ontleen.
Twee uiterste houdings is moontlik. Die een is ’n oordrewe purisme. Tsjeggies het ten tyde van sy oplewing in die negentiende eeu alle Duitse woorde in die ban gedoen. Daardeur het die Tsjeggiese woordeskat vir ’n groot deel iets kunsmatigs verkry. Duitse woorde of woorde wat soos Duits gelyk het, is vervang deur afleidings of samestellings met Slawiese bestanddele. Antoine Meillet skryf dat hierdie handelwyse nadelige gevolge gehad het.
Dit het Tsjeggies ver gehou van alle ander Europese tale, ook van die ander Slawiese tale waarmee dit verwant is. Terwyl Pools ’n menigte woorde behou het wat aan Duits ontleen, maar verpools is, besit Tsjeggies slegs Slawiese elemente. Omdat sy woordeskat so uitsluitend Slawies is, stem dit nie meer ooreen met dié van Pools of enige ander Slawiese taal nie. Daarom het dit betreklik moeilik geword, ook vir sprekers van ander Slawiese tale, om Tsjeggies te lees. Maar die voordeel is dat Tsjeggies geskik is om alle gedagtes uit te druk. Tog het Duits Tsjeggies beïnvloed. Daar is heelwat leenvertaling en baie uitdrukkinge maak ’n Duitse indruk.[48]
Die ander uiterste is so ’n groot toegeeflikheid teenoor vreemde woorde en uitdrukkings, ook teenoor sintaktiese beïnvloeding, dat dit die struktuur van die taal self kan aantas.
4.2.3 NÁ DIE TAALSTRYD
Ná die eerste paar suksesse kan daar een van drie dinge met ’n taalbeweging gebeur: die taalgemeenskap kan die taal se posisie konsolideer, die taal kan ondanks alles tog agteruitgaan, of die taalstryd kan langsamerhand tot imperialisme ontaard.
Die leiers van enige taalstryd wil natuurlik graag die taal se posisie versterk. Dit beteken dat ’n taalstryd van aard verander maar nie eindig nie tensy die mededingende taal werklik geen bedreiging meer is nie. Selfs lande wat geen taalstryd geken het nie, tref soms maatreëls om hul nasionale tale teen die grotes te beveilig. In Holland is daar wetgewing wat bepaal dat ’n sekere persentasie van die liedjies oor die radio inheems moet wees. Ysland het beslis dat televisie-uitsendings aan Amerikaanse soldate nie so sterk moet wees dat die gewone Yslanders daarna kan kyk nie. In lande soos Duitsland en Frankryk is oorklanking van rolprente uit Engels algemeen.
Een taalgemeenskap wat talle konsoliderende wette gekry het, is België. Kanada het in 1969 die