Die Vlaamse bevolking, en onder hulle die sosialiste, was aanvanklik nie baie geïnteresseerd in die vernederlandsing van hoërskole, konfessionele skole en universiteite nie. Die volk het ’n biefstuk nodiger as “schoon-praterij”, het party leiers gevoel.
Dit het onder meer die wetenskaplik gefundeerde boeke en geskrifte van Lodewijk de Raet (1870-1914) gekos om ook die sosialistiese leiers te besiel: “Taalbelang is ook stoffelijk belang … De Vlaamse Beweging is immers geen uitsluitend letterkundige beweging, nog minder een beweging van liefhebbende archeologen en folkloristen, het is een cultuurbeweging, in de hoogste zin van het woord een sociale beweging … De economie beheerste thans alle machtsverhoudingen … De Vlaamse Beweging is niet op te lossen langs sentimentele weg, maar kan enkel langs economische weg haar einddoel bereiken.”[36]
Maar die behoud van Guarani en Hebreeus toon dat ’n mens nie kan beweer dat net stoflike belange taalbewegings laat slaag nie. Die Paraguayaanse soldate wat Guarani op die slagveld gebruik het sodat hul vyande hulle nie kon verstaan nie, het gevoel dat hulle iets wesenliks van Paraguay verdedig, en die veldtog om die herlewing van Hebreeus is vergemaklik omdat Hebreeus die draer was van die Joodse godsdiens en nasionalisme. Tsjeggiese patriotte sê: “So lank die taal leef, is die volk nie dood nie”.[37]
Nasionale leiers het veral in die negentiende eeu die band tussen taal en volk beklemtoon, of tussen taal en “die volksiel”. “Sonder sy taal”, het J.G. Herder geskryf, “is ’n volk ’n onding, ’n contradictio in terminis.” So voel baie nasionaliste, tot in ons eie tyd. “Sonder Fins is ons geen Finne nie”; “Ons taal, die uitdrukking van ons volk, wat nooit laat vaar kan word nie, is die geestelike fondament van ons bestaan” (aldus die Katalaanse Kultuurraad in 1924).
Ten minste een Asiatiese taal, Indonesies (vroeër bekend as Maleis), het sy amptelike status en groei te danke daaraan dat dit die simbool van die onafhanklikheidstrewe van die volk geword het.
Van vroeg in die twintigste eeu af het Indonesiese intelligentsia die nasionale bewussyn van die bevolking probeer opwek. Hulle het gou agtergekom dat die koloniale taal, Nederlands, nie geskik is daarvoor nie. Te min mense het dit behoorlik geken.
Daar was net een taal wat die meerderheid verstaan het – Maleis, wat eeue lank as lingua franca diens gedoen het. Van die groot politieke partye het dit uit die staanspoor gebruik. In dieselfde tyd het die Nederlandse regering Maleis bevorder deur Maleise hoër- en laerskole en ’n uitgewery van populêr-wetenskaplike leesstof op te rig.
Die nasionalistiese Indonesiese jeugkongresse van 1926 en 1928 het die toekoms van Maleis verseker. Op die tweede kongres het die lede ’n eed afgelê dat hulle aan een nasie behoort, die Indonesiese nasie, een vaderland het, Indonesië, en net een taal, Indonesies. “Één vaderland, één volk, één taal” was die leuse in die vaandel van “Indonesia Moeda” (Jong Indonesië).
Sedertdien was die bevordering van Indonesies (dié naam het die taal op die tweede jeugkongres gekry) deel van die nasionale beweging. Dit was nie vir die intelligentsia almal so maklik nie. Hulle was in Nederlands opgelei en dié taal het hulle makliker op die tong geval in wetenskaplike besprekings as Indonesies. Ter wille van die nasionale eenheid het hulle hulle egter liewer van Indonesies bedien. “Men was zich bewust geworden welk een belangrijk bindmiddel de taal kan zijn, en hoezeer eenheid van taal het nationale saamhorigheidsgevoel kan versterken, een notie, door de romantiek aan Europa reeds meer dan een eeuw geleden bijgebracht. De nationale gedachte adelde dus het nuttigheidsbeginsel; een gevoelsfactor, niet moeilijk te wekken en dan oneindig werkzamer dan louter verstandelijke nutsoverwegingen, kwam nieuwe stuwkracht bijzetten aan de beweging voor één gemeenschappelijke basa Indonesia.”[38]
Toe die Japanners Indonesië in die Tweede Wêreldoorlog beset, wou hulle Nederlands deur Japans vervang. Die besetting het egter korter as vier jaar geduur en in dié tyd moes hulle noodgedwonge Maleis gebruik. Dit het die taal geword van die regering, amptelike stukke, korrespondensie tussen die regering en die departemente en die staatsdepartemente onderling. Dit was ook die voertaal op skool en universiteit. Die Japanners het Indonesies onregstreeks gehelp, want hulle moes dit praat in hul pogings om soldate te werf.
Die Indonesiërs het ’n nuwe sensasie ervaar, skryf die Indonesiese taalkundige S. Takdir Alisjahbana. Terwyl die stryd voortgeduur en die aantal Indonesiessprekendes meer geword het, het die saamhorigheidsgevoel gegroei. “Die Indonesiese taal het ’n simbool van Indonesiese eenheid geword.”[39]
Die noue band tussen taal en nasionalisme is dus nie iets tipies Europees nie, hoewel taal in Europa oor die algemeen ’n groter rol in nasionale bewegings gespeel het as elders. “Was ist des Deutschen Vaterland?” vra die Duitse digter Ernst Moritz Arndt en verstrek die antwoord: “Dort wo die deutsche Zunge klingt und Gott im Himmel Lieder singt.”[40]
Veral in Midde- en Oos-Europa was daar ’n strewe om taal- en staatsgrense te laat saamval.
Tussen 1800 en 1900 het onder meer die volgende Europese tale volwaardige literêre tale (of ná ’n tyd van agteruitgang weer skryftale) geword: Wallies, Noors, Fins, Roemeens, Tsjeggies, Slowaaks, Serwo-Kroaties, Sloweens, Bulgaars, Oekrains, Jiddisj, Estnies en Letties. Elf van dié taalgemeenskappe het die een of ander tyd ’n eie staat gehad: die Bulgare, Tsjegge, Kroate, Este, Finne, Lette, Nore, Roemene, Serwiërs, Slowake en Oekrainers. Die Slowene het ’n mate van staatkundige outonomie verkry.
Maar taalbewegings is nie almal nasionalisties in dié opsig dat hulle ’n afsonderlike taalstaat wil hê nie. Die Reto-Romaanse en Italiaanssprekende Switsers is so getrou aan hul taal as wat moontlik is, maar hulle streef nie na staatkundige onafhanklikheid nie.[41] Miskien is dit omdat die Switserse kantonstelsel die taalverdrukking uitskakel wat kenmerkend is vir eenheidstate.
Die vernaamste deel van die taalstryd is die stryd om funksies in die staatsdiens, weermag, geregshowe en wetgewende liggame. Die sukses van die Vlaamse Beweging wys ’n mens hoe ’n taalgemeenskap hierdie funksies kan verwerf: deur die algemene kiesreg.
Laat ons kyk na ’n ander taal wat met behulp van die kiesreg sy regmatige plek kon kry – Tsjeggies in Boheme, die Tsjeggiestalige deel van die huidige Tsjeggo-Slowakye, ’n gebied waarvan die bevolkingsamestelling deur die eeue baiekeer verander het.[42]
Teen die einde van die agttiende eeu was daar in Boheme nog twee Tsjeggiessprekendes vir elke Duitssprekende. Die toestand van Tsjeggies was egter sorgwekkend. Feitlik net mense in die onderste lae van die bevolking het dit gebruik. Die aristokrasie en hoër stande was verduits.
Die langsame demokratisering van die Oostenrykse deel van die keiserryk het die Tsjegge meer mag gegee. Gevolglik kon Tsjeggies tot sy reg kom, veral in die onderwys. Toe daar in 1897 verkiesings op basis van nuwe bepalinge gevoer is (alle mans bo 24 kon stem) het die Tsjegge soveel verteenwoordigers verkies gekry dat ’n nuwe taalordonnansie aangeneem is. Dit het aan Duits en Tsjeggies gelyke regte in die administrasie van die hele Boheme gegee. Vir praktiese doeleindes het dit beteken dat staatsamptenare in Boheme en Morawië ’n praat- en skryfkennis van Duits en Tsjeggies moes hê. Dié bepaling het die Tsjegge bevoordeel. Hulle het naamlik Duits op skool geleer, terwyl die Duitsers geweier het om die “minderwaardige” taal van hul Tsjeggiese medeburgers te bestudeer. Die eentalige Duitse intelligentsia wou hê dat net hulle taal ’n vereiste vir die staatsdiens moes wees. Gevolglik was daar Duitse betogings en oproer. Dié stryd het die Tsjeggiese Duitssprekendes verder verdeel en help lei tot die streng skeiding tussen die twee groepe waarop in hoofstuk 1 gewys is.
Die demokrasie is net ’n waardevolle middel waar die agtergestelde groep ’n getalsmeerderheid is. Vir ’n minderheid in ’n gesentraliseerde of outoritêre staat of kolonie is geweld partykeer die enigste manier om regte te kry.
’n Belangrike oogmerk van ’n politieke stryd is amptelike status