’n Vyfde rede waarom Vlaams agtergestel was, was dat die Vlaamse gemeenskap feitlik geen ekonomiese mag gehad het nie. Nes in Ierland was daar mislukkings van die aartappeloes, tifus en cholera. Mense is tot die bedelstaf gedwing. Die industrialisering van Wallonië het in die agttienveertigerjare reeds begin, maar die Vlaamse tekstielbedryf het van die laagste lone in die land betaal. Tienduisende Vlaminge het aan hul stoflike armoede probeer ontkom deur in die jare ná 1840 na Wallonië en Frankryk te trek. Hulle moes noodwendig Frans aanleer.
’n Sesde rede was dat die lede van die mededingende taalgroep, d.w.s. die Wale, teen die bevordering van Vlaams was. Dit het duidelik geblyk toe Willem I in die Hollandse tyd ’n dekreet uitgevaardig het (in 1819) dat Nederlands van 1 Januarie 1823 die enigste amptelike taal word in Vlaandere. Wallonië self is nie geraak nie, maar die Waalse amptenare en juriste het teen die beleid in opstand gekom. Hulle het teen dié tyd al die loopbane in die administrasie en regslewe van Vlaandere as húl reg beskou waar Frans hulle ’n voorsprong gegee het. Die vernaamste teenstand het gekom van Franse gesinne wat ontevrede was omdat hul seuns Nederlands moes ken om in ’n Nederlandssprekende gebied poste te kry!
Die Wale het dan ook alle pogings tot gelykberegtiging van Nederlands en Frans in Vlaandere in die Hollandse tyd bestempel as ’n poging om die taal van Holland in die kele van die Vlaminge af te druk. Dis vermaaklik, skryf Geyl, dat die teenstand teen die gelykstelling van Nederlands en Frans “onder het hoofd Vrijheid gebracht werd … Wat de tegenstanders hem (Willem I) hier verweten, was taaldwang. Maar welbeschouwd was de vrijheid die zij verlangden, vrijheid voor ambtenaren en rechters hun eigen taal aan het publiek op te dwingen”.[7]
Van Waalse kant het ook die volgende “verklarings” gekom vir die ekonomiese ellende in Vlaandere: dis die skuld van hul taal Vlaams, want dit sluit hulle af van die moontlikhede wat vir hulle oop sou staan as hulle ’n ander nie-uitsluitende taal, naamlik Frans, gebruik het.[8]
Daar is ten slotte nog ’n rede waarom Vlaams nie sterker was nie. Die taalpropaganda wat in die tyd van Willem I van alle kante teen Nederlands gemaak is, was nie net te wyte aan die gebrekkige nasionale bewussyn nie, maar ook aan die feit dat die Nederlandse taalgemeenskap ten tyde van Willem I en daarna verdeel was. Meer as twee eeue het die twee Nederlande geskeie van mekaar voortbestaan, en ekonomiese, politieke en godsdienstige faktore het veroorsaak dat hulle nie veel simpatie met mekaar gehad het nie. Die taal op sigself was nie ’n sterk genoeg faktor om hulle te verenig nie. Die Vlaminge het minder aangename herinneringe aan die Hollanders gehad. Die ekonomiese verval van Vlaandere ná die Tagtigjarige Oorlog was ten dele te wyte aan die optrede van die noordelike Nederlande. Nadat Spanje Antwerpen in 1585 herower het van die noordelike Nederlande, het laasgenoemde die Schelde gesluit. Die groot handelstad Antwerpen, wat die brandpunt van die ekonomiese lewe van die Nederlande was, het gevolglik ’n ekonomies dooie stad geword. Ná die oorlog het die Nederlanders die Schelde nog lank gesluit gehou. Wat die Vlaminge en die Hollanders verder geskei het, is die feit dat Vlaandere Rooms-Katoliek was, terwyl die noordelike Nederlande aanvanklik oorwegend Protestant was en in ieder geval ’n Protestantse karakter gehad het. Die Vlaminge het die Hollanders as Protestante gewantrou. Die priesters kon die Vlaamse volk wysmaak dat Hollands ’n ketterse taal is – gevaarlik vir hul sieleheil.
Al hierdie faktore, dan, het veroorsaak dat Vlaams in 1830 en vir ’n lang tyd daarna in ’n baie swak posisie in Vlaandere was.
Die Vlaamse Taalbeweging het reeds in die dertigerjare begin. Die Vlaminge sal beslis nie tevrede wees met alles wat bereik is nie, want selfs vandag is Nederlands plek-plek in ’n swakker posisie in België as Frans, en Brussel, wat noord van die taalgrens in Vlaandere geleë is, is aan die verfrans. Tog was die Vlaamse Beweging in hoë mate geslaag. Die hele stryd wat meer as ’n eeu geduur het en eintlik nog aan die gang is, kan ’n mens nie in ’n betreklik beperkte ruimte volledig beskrywe nie, maar daar is darem ’n paar insiggewende elemente in die taalstryd teenwoordig.
Ten eerste het die oorgrote meerderheid van die Vlaamse bevolking teen die jare dertig, veertig en daarna nog nie Frans aangeneem nie. Die verfransing was beperk tot die hoër stande en die mense wat na Wallonië en Frankryk verhuis het. Die Vlaminge het in die een deel van die land gewoon, en die meeste Franssprekendes in die ander deel, hoewel ook in die stede van Vlaandere. Die bevolking het sedert die Hollandse tyd ook oorwegend hul laerskoolonderrig in Nederlands ontvang. Willem I het talle skole opgerig en hulle het ná 1830 gebly. Selfs die Wale het nie daaraan gedink om die laerskole te verfrans nie en so kon die bevolking in sy eie taal leer lees en skryf.
In die tweede plek het daar ’n nuwe tydgees begin heers – die Romantiek. Dit was ook in die tyd dat ander taalbewegings ontstaan het, maar die Vlaamse het van die Tsjeggiese, Kroatiese en Hongaarse verskil. Laasgenoemde het selfstandige state vir hul taalgemeenskappe geëis, en die Vlaamse beweging was aanvanklik nie anti-Belgies nie. Die Wale het natuurlik altyd beweer dat die Vlaamse beweging die Belgiese staat in gevaar stel. Frans is tog die taal waarin alle Belge hulle verenig gevind het, en al die gepraat oor Vlaamse griewe en Vlaamse eise bedreig net die eenheid van die land, is gesê. Dis eers diep in die twintigste eeu dat die Vlaminge daarop die juiste antwoord gevind het: as die Vlaminge dan altyd moet buk uit eerbied vir die eenheid van België, of as die nasionale eenheid net in stand gehou kan word deur die verdrukking van die Vlaminge en die heerskappy van Frans, dan moet die Belgiese eenheid inderdaad maar verdwyn.
Ten derde het daar in die tyd van algemene Europese belangstelling in die volkstaal, die heldedade en die geskiedenis van die eie volkere, ook ’n ontwaking van Vlaamse intellektuele gekom. Ook in Vlaandere het sogenaamde “taalminnaars” begin skrywe oor die skoonheid van die taal, die grootse verlede van Vlaandere, sy stede, dorpe, landskap, die mense en die helde van vroeër. Die skrywer Hendrik Conscience sluit sy Leeuw van Vlaenderen af met die volgende sin: “Gy, Vlaming, die dit boek gelezen heb, overweeg by de roemryke daden, welke het bevat, wat Vlaenderen eertyds was, wat het nu is, en nog meer wat het worden zal, indien gy de heilige voorbeelden uwer vaderen vergeet!”
Prudens van Duyse het in ’n gedig die volgende woorde gebruik:
Is niet de zaak der taal, de zaak van gansch het volk?
Hij die de tael veracht zal licht den landaard schennen …
Zweer trouw aan vaderland en volk in elken nood,
Trouw aan der vaadren geest, als hun geschiedenis groot,
Trouw aan de toekomst van het Vlaamsche zieleleven,
En steun uw land nog na uw dood.[9]
Dit toon reeds dat die “taalminnaars” en “taalbroeders”, soos die Vlaams-gesindes hulleself genoem het, die taalstryd breër as bloot ’n stryd om die taal gesien het. Daar is baie nasionale trots en vaderlandsliefde in hierdie geskrifte te vinde. Tog het hulle nie goed raad geweet met die ekonomiese en kulturele agterstand van die massa nie. Bewus van die ekonomiese ellende van hul taalgenote was hulle wel, en hulle het soms oor die misdeeldes en nederiges geskrywe, maar op die verband tussen ekonomiese armoede, kulturele agterlikheid en die miskenning van die taal het hulle nie gewys nie. Dis eers teen die laaste kwart van die negentiende eeu en die begin van die twintigste eeu dat die taalbeweging kragtiger geword het. Twee elemente het bygekom.
In die eerste plek het dit ’n beweging geword om die mense wat Vlaams praat, sosiaal en ekonomies op te hef. “Taalbelang is stoffelijk belang”, was die slagspreuk van Lodewijk de Raet, ’n Vlaamse ekonoom.
De Raet skryf (aan die begin van die twintigste eeu) dat die ekonomie alle magsverhoudinge beheers. Die tegniek het aan sekere volkere rykdom en mag gebring – eers op ekonomiese en dan op staatkundige terrein. “Thans voelt elke natie heel duidelijk dat hare politieke macht door hare economische ontwikkeling bepaald wordt …”
Ekonomiese mag kom deur die tegniek, en hoe verwerf ’n mens die tegniek? Die ekonomiese welstand van ’n volk word die beste verseker as daardie volk intellektueel meer ontwikkeld is, goed geskoold en op die hoogte van die moderne nywerheidstegniek. Vir De Raet is dit die hoër onderwys wat die verbinding lê tussen taalbelang en stoflike belang. Die hoër onderwys in Vlaandere moet Vlaams wees – nie soseer uit liefde vir