“Jy het nog jou pa en vir Rachel, julle het mekaar nog,” sê hy sag. “En ek is ook hier, jy het vir my.”
Maar sy bly haar kop skud. “Jy en Rachel is saam en my pa is … weg.”
“Jy is Rachel se enigste sustertjie, niemand kan jou plek in haar hart of haar lewe inneem nie,” sê Marco. “En jy weet, ek het nie ’n suster nie. Ná die oorlog gaan jy amptelik my suster ook word, wanneer Rachel en ek trou. Maar ek sien jou nou reeds as my sussie – as jy dit sal toelaat?”
Sy dink ’n oomblik ernstig na. “Dis goed,” sê sy. “Jy moet net nie my plek in Rachel se hart ook vat nie.”
Marco glimlag. “Ek kan nie, Ester. Niemand kan jou plek vat nie, jy is uniek.”
Hy voel hoe sy knik. “Goed,” sê sy. “En my pa, Marco?”
“Jou pa het sy vrou verloor, sy lewensmaat. Dis … baie, baie erg. Ek dink ons moet hom net tyd gee, hy moet ook alles verwerk. Ek dink hy het verwag dat sy miskien sal sterf, daarom is hy in die laaste weke so stil. Jy moet net lief wees vir hom, én vir Rachel, julle het mekaar nou nodig.”
Sy sug diep. Saam met die sug kom ’n verlore snik, maar sy huil nie regtig meer nie. “Weet jy, Marco, ek het eintlik ook geweet my ma gaan doodgaan, lankal al. Ek dink sy wou nie meer lewe nie. Sy het nie eens meer met ons gepraat nie.”
Hy antwoord nie, hy wil haar laat praat.
“Sy het mos gesê ons moet haar maar hier begrawe, onthou jy?”
Hy onthou. ’n Leeftyd gelede. Kan dit net meer as twee jaar wees?
Sy sit lank doodstil voor sy vra: “Dink jy ons gaan almal doodgaan?”
“Nee Ester, ek dink vir geen oomblik so nie. Ons gaan oorleef. Die oorlog gaan eindig, alle oorloë eindig vroeër of later. En dan tel ons die stukke op en ons gaan voort met ons lewens.”
“Jy het in geskiedenis vir ons geleer van ’n oorlog wat tagtig jaar aangehou het – dan is ek vyf-en-negentig!”
Hy lag saggies. “Kan jy nog onthou watter oorlog dit was?”
“Nee man, ek het nooit geluister nie. Jy wéét mos ek haat geskiedenis.”
“Mm,” sê hy. “Dit was die Nederlandse Vryheidsoorlog, 1568 tot 1648. Dit was darem eeue gelede, geen oorlog hou nou meer so lank aan nie.”
“Ja Meester, as jy so sê.” Ná ’n rukkie sê sy: “Marco?”
“Ja?”
Sy trek haar asem diep in. “Ek is jammer as ek partykeer ’n bietjie … dwars is. Ek wil nie eintlik so wees nie.”
“Jy is nie partykeer ’n biétjie dwars nie, Ester, jy is met tye onmoontlik. Maar nou ja, ons oorleef dit ook.”
“Ag, Marco, ek is g’n so erg nie!”
Hy glimlag effens en staan op. “Kom, ons moet teruggaan na jou pa en Rachel toe,” sê hy en hou sy hand uit om haar op te trek.
* * *
“Dit … moes vreeslik gewees het, om ’n mens se mammie te verloor,” sê Rialien sag. “Arme Rachel, en arme Ester.”
Lettie knik en gaan dan aan met vertel:
* * *
Die grond is klipsteenhard gevries onder die sneeu, hy het geen graaf nie. Die wind is ysig koud, die kragte in sy maer lyf min. Hy staan later terug en skud sy kop – hier gaan hy nie ’n graf gegrawe kry nie.
Hy gaan haal die handsagie en saag ’n paar takke van die naaste dennebome af. As hy dit bo-oor pak, sal dit hopelik die wolwe snags weghou.
Hulle draai missus Rozenfeld toe in die vleislappe. “Kan ons nie net Mama se jas vir haar aantrek nie?” huil Ester. “Dis so koud.”
“Jou Mama voel nie meer nie, Ester,” sê Marco sag. “En ek dink sy sal wil hê jy moet haar jas neem, joune is heeltemal te klein. Ja, ek wéét as sy nou hier was, sou sy gesê het: ‘Estertjie, trek aan daardie jas.’”
Ester draai weg en klou aan Rachel vas.
Mister Rozenfeld lê self sy vrou in haar vlak graf neer. “Haar lyding is verby,” sê hy gesmoord. “Marco, bid asseblief.”
Moeder van God, help my! dink Marco. Hoe bid … Jode?
Maar hy bid, uit sy hart uit, tot God in die wye hemel bo hulle. Hulle staan stil om die oop graf, verwese, moeg, onwillig om finaal afskeid te neem.
Toe pak hulle die takke oor en gooi die graf toe met ’n dik laag sneeu.
Daardie nag slaap Rachel vir die eerste keer in Marco se arms, die hele nag lank onder sy komberse, styf teen hom aan.
* * *
“Miskien sou dit beter gewees het as hulle ons na ’n Jodekamp geneem het,” sê Rachel een aand in die nuwe jaar. Hulle het elkeen net ’n skeppie slapperige pap gekry wat sy van meel gemaak het. “In die kampe is daar minstens kos.”
“Ons weet nie wat die toestande in die kampe is nie,” sê Marco ernstig.
“Kos is nie die belangrikste nie. Hier het ons minstens mekaar, ek dink in die kampe sal hulle mans en vrouens skei,” sê mister Rozenfeld sag.
“Ek wil hê ons moet almal saam wees, ek wil by Papa bly,” sê Ester.
“Net sodra die sneeu ophou, sal ek afgaan dorp toe,” sê Marco. “Ek kan net nie nou al gaan nie, my spore sal te duidelik in die sneeu lê.”
Later die aand, toe Rachel in sy arm lê, fluister sy: “Ek het nie regtig bedoel ek wil na ’n kamp gaan nie. Die tyd hier in die grot is vir my baie kosbaar. Marco, dis iets wat ons altyd sal hê, die wete van hierdie tyd. En … selfs al gebeur iets met een van ons …”
“Niks gaan met ons gebeur nie, Racheltjie,” sê hy en hou haar stywer teen hom vas. Sy is so bitter, bitter maer.
“… selfs al gebeur iets met een van ons,” gaan sy onversteurd voort, “dan sal die ander een hierdie tyd altyd met hom kan saamdra.”
* * *
Selfs voordat hy voel dit is veilig, gaan Marco een nag af dorp toe. Hulle voorrade is nou heeltemal klaar, Rachel het die oggend die laaste meel gebruik om pap te maak. “Ons sal dit kan rek vir drie dae,” het sy gesê met oë wat onnatuurlik blink, wat diep in haar oogkasse sit.
In die laer rante om die dorp sien Marco twee soldate stap, hulle patrolleer duidelik die area. Hy wag tot laatnag voordat hy afsluip dorp toe.
Dit is Lorenzo wat vir hom die agterdeur oopmaak toe hy saggies klop. “Marco!” roep hy uit en roep na agter: “Mama! Papa! Kom, Marco is hier!”
Dan stoot hy die deur wyer oop en Marco sien dadelik: Lorenzo hang gekruisig tussen twee krukke, sy regterbeen is weg. “Lorenzo? Jy is hier?” sê hy en steek sy hand uit.
“Ja, wel, helfte van my het nou wel op die slagveld agtergebly, soos jy kan sien, maar my kop is darem nog op sy plek. Kom in.”
Hy kyk op en sien sy ouers se gesigte, hy sien die skok in sy ma se oë. Hy weet: Hy is brandmaer, sy baadjie hang sakkerig aan sy lyf, sy gesig is bleek, gryserig, sy hare is lank en onversorg. Hy het net huis toe gekom, honger.
Hy eet. Hy sluk die kos gulsig in, sluk dit af met warm koffie. “Ons het nie meer kos gehad nie,” sê hy. “Ek weet nie of dit nie beter sou wees as hulle in ’n Jodekamp was nie.”
“Nee,” sê Lorenzo beslis. “Pietro vertel daar loop vreeslike stories oor die toestande in die Jodekampe.”
“Ek kan nie vertoef nie, ek moet dadelik weer terug,” sê Marco. “Dis te gevaarlik. Oral is daar nou verspieders. Selfs as julle net voorrade van ’n ander huis hierheen dra, sal hulle lont ruik.”
“Ons