“En hoe kry jy hulle toe hier?” vra Rachel steeds verstom.
“Eers het ek die tou wat ek gebruik om die bondel hout vas te maak, om die bok se nek geknoop, maar sy het nie daarvan gehou nie en raak toe skoon steeks. Toe loop ek maar net vooruit en roep: ‘Kom, bokkies, kom,’ en toe kom hulle. En nou is hulle hier!”
“Dis regtig baie goed, Ester,” sê Marco met ’n halwe glimlag.
“Dis fantasties!” sê Rachel ingenome. “Wel gedaan, sustertjie.”
“Dis nou my bokke,” sê Ester beslis.
So kom dit dus dat Ester elke oggend haar bok melk, die melk inbring grot toe en dan saam met die bokke na groen weiveld gaan soek. “Moet net nie te ver gaan nie,” waarsku Marco byna elke dag, “en wees baie versigtig vir die steil kranse – vir jouself en vir die bokke.”
Rachel karring botter met ’n houtspaan wat haar pa vir haar gekerf het. “Wat moet ek doen om kaas te maak, Mama?” vra sy.
Missus Rozenfeld beduie lusteloos hoe sy te werk moet gaan. “Maar ek weet nie of dit sal werk nie, ons het nie ’n plantjie nie,” sê sy. “Ek gaan lê, ek voel nie goed nie.”
Rachel gooi dikmelk in ’n dungewaste lap, bind die hoeke bymekaar en hang dit op om uit te drup.
Die hele somer lank het die grotbewoners melk by hulle polenta, botter en ’n soort geprakseerde kaas by hulle plat brode.
Maar dan begin die dae kouer word, die winter is aan die kom, die groen weiding hoër op teen die berg verdwyn onder ’n sneeukombers. “Ons sal die bokke moet slag,” sê Marco een laatmiddag.
“Julle slag nié my bokke nie!” skree Ester wild en vou haar maer arms om die bokke se nekke. “Dis mý bokke, julle los hulle uit!”
Selfs nadat mister Rozenfeld lank met haar gepraat het, bly sy woedend kwaad en bitter ongelukkig. “Moordenaars!” snou sy vir Rachel en Marco toe.
Toe die eerste sneeu ’n week later by hulle val, neem Marco die bokke ’n ent weg van die grot, sny hulle keelaf, slag die vel af en sny die vleis in stukke. In die grot vryf Rachel en mister Rozenfeld die kleiner stukke vleis deeglik in met sout, laat dit ’n dag lank in die vars geslagte vel pekel en hang dit dan op om winddroog te word. Marco grawe ’n vlak gat in die hard gevriesde grond ’n entjie buite die bek van die grot, draai die meeste van die gepekelde vleis in doeke toe, pak dit in die gat en bedek dit met sneeu. Toe merk hy die plek baie deeglik. “Dit behoort dwarsdeur die winter te hou,” sê hy. “Hier is dertien stukke vleis, wat beteken ons kan elke week ’n stuk uithaal en gaarmaak.”
Mister Rozenfeld werk dae lank om die velle te sout en in die yl sonnetjie wat sommige dae nog deurbreek, te droog. Toe brei hy die velle so sag moontlik. Hulle gebruik die twee velle om hulle skerm by die bek van die grot verder te verdig.
Aan die begin weier Ester volstrek om van die vleis te eet. Maar ná ’n paar weke skep sy tog ook van die sous oor haar pasta. “Jig, dis vreeslik sout!” ril sy.
“Ja, ons het miskien bietjie te rojaal met die sout gewerk, maar dit beteken minstens dat die vleis se kanse om sleg te word, min of meer nul is,” sê Marco filosofies.
* * *
Dit word dag sonder dat ’n mens kan sien of die son opgekom het – dis net jou eie bioritme wat jou laat besef dit moet reeds dag wees.
Marco staan op van sy skaapvel en skuif die skerm voor die bek van die grot effens weg. Die sneeu lê opgehoop voor die hele bek van die grot – dit maak minstens die grot warmer binne, dink hy. Hy tel die graaf op en begin die sneeu na buite wegwerk sodat hulle by die vuurherd kan kom. Nou is hulle met ’n smal gang verbind aan die buitewêreld. Marco vou sy baadjie stywer om hom vas en stap na buite.
Die dag buite is grou en donker, die wolke laag en vuil, die kranse bo hom en die klowe na onder is bedek onder ’n dik laag sneeu. Hy skep ’n emmer skoon sneeu, kruip weer na binne en skuif dan die skerm voor die opening terug. Die lig sypel tog flou na binne. Hy is bly, dit spaar die kerse.
“Ons kan maar ’n klein vuurtjie maak,” sê hy. “Dis bewolk en mistig buite, niemand sal die rokie opmerk nie.”
Dan maak hy sy dagboek oop. Dit is 25 Desember 1941. Maar die Rozenfelds gaan voort met die klein lewe in die ingewande van die berg, soos elke dag die afgelope twee maande, soos elke dag vir die twee maande wat nog kom.
Net Marco besef dit is Kersfees.
* * *
Vroeg in die lente stap Marco weer bergaf na die dorp. “Ons moet net eers jou hare sny,” sê Rachel. “Die mense in die dorp skrik hulle lam as jy so daar aankom, jy lyk soos ’n grotbewoner met jou woeste kop en donker baard.”
“Dis mos presies wat ek is,” glimlag Marco en streel oor haar lang, donker hare.
“Bring asseblief vir my ’n appel saam?” vra Ester. “Ek is só lus vir ’n appel.”
Laataand die tweede dag kom Marco by sy ouerhuis aan. Giuseppe steek dadelik ’n lamp op, Maria val hom om die hals. “Jy moet versigtig wees as jy so in die donker afkom dorp toe,” sê sy en skep sy bord hoogvol polenta en varkkneukels. “As jy in die donker gly en iets breek, vind niemand jou in die berg nie.”
“Ek is versigtig, Mama. Hierdie kos is héérlik.” Hy voeg nie by dat dit die eerste ordentlike maaltyd is wat hy eet vir byna twee maande nie. Want die voorrade in die grot is boomskraap, baie goed was voor Kersfees al gedaan. En nadat die wolwe so twee maande gelede hulle ysgat met vleis ontdek het, het hy nog nie weer enige vleis geëet nie.
“Papa het reeds die voorrade reg, baie daarvan is al by die eerste grot,” sê Maria.
“Ek het gesien toe ek daar verby is, dankie, Papa.”
Giuseppe knik stil.
Dis ’n rukkie stil, dan vra sy ma: “Marco, hoe gaan dit regtig daar in die berg met julle? Jy is brandmaer. Het julle ooit genoeg kos?” Haar stem klink moeg, die lyne op haar gesig wys haar bekommernis oor al drie haar seuns.
“Dit gaan goed,” sê Marco stadig. Want as ’n mens na die alternatiewe kyk, gaan dit goed. “Ons voorrade is baie laag, maar ons het darem deur die winter gekom. Dis nou amper somer, dit sal beter gaan. Dis net … missus Rozenfeld bly siek, knieserig, sy het ’n nare hoes. En sy is baie neerslagtig.”
“Ek het bietjie borsdruppels ingesit,” sê Maria. “En julle moet probeer van daardie kruie in die hande kry wat ons vir ou tia Anna gebruik het vir haar bors, onthou jy? ’n Mens kan dit gebruik vir koors ook. Dan stook julle dit soos ’n mens tee kook, prut dit net baie stadig.”
“Ek onthou,” knik Marco.
“En Rachel?” vra Maria.
“Dit gaan baie goed met Rachel, Mama. Sy is sterk. En baie, baie pragtig.”
Voor die son opkom, verdwyn hy weer in die donker maag van die berg.
* * *
Ons is brandmaer, dink Marco waar hy na Rachel en Ester sit en kyk. Hulle het hulle rokke hoog opgetrek bo hulle knieë, hulle arms is kaal – hulle wil soveel van die somerson indrink as wat hulle kan kry. Maar hulle skouers steek benerig by die moulose frokkies uit, hulle kniekoppe is groot teen die maer, wit bene.
Hoe lank kan ons nog uithou, wonder hy stil. Want die voorrade wat hy van die dorp af kan bring, bly skraps – Rachel kry bitter min gespaar vir die volgende winter. Ek is verantwoordelik