“Tree aan, families bly bymekaar,” vertaal Marco vinnig in Italiaans.
Die verskrikte bondels mense probeer hulleself organiseer. Mans trap onseker rond, vrouens gryp en los, kinders begin huil, êrens gaan ’n hond histeries aan die blaf.
“Waar is die man wat kan tolk?” vra die offisier oor die megafoon.
“Dis jy,” stamp Josef aan Marco, “loop praat.”
Eindelik kry Marco en die Rozenfelds ’n kamernommer.
Dis ’n klein, donker kamertjie met geen venster nie. In die een hoek is vyf beddens en dun matrasse op mekaar gestapel. Teen die growwe mure is vae sketse – oorblyfsels van mense wat ook hier gewoon het.
Hulle rig die piepklein kamertjie so goed moontlik in. “Ons kan die ekstra bed as ’n soort pakplek gebruik,” sê Rachel.
“Nie dat ons veel het om daarop te pak nie,” sê Ester en haal hulle vier borde en bekers uit die sak.
Toe trek ’n jong man en vrou en hulle baba ook by hulle in. Hulle herorganiseer: die Rozenfelds stoot vir hulle drie beddens teen een muur, die nuwe aankomelinge kry twee beddens teen die oorkantste muur. Tussen hulle is ’n smal gangetjie.
’n Uur later tree hulle weer aan, hulle staan ure lank in die bittere koue. Mister Rozenfeld se bene begin later knak, Marco en Rachel hou hom regop. “Ek kan nie meer nie,” fluister hy skor deur droë lippe.
Eindelik kry hulle oorpakke van harde, gestreepte materiaal met ’n groot, geel Dawidster op die mou. “Dit is ons uniforms waarin ons sal werk,” tolk Marco vir die verslae bondel mense. Selfs die kinders kry oorpakke.
“Dit lyk soos die mansnagklere in die bioskoopprente,” giggel Ester toe hulle weer in die kamer terug is. “En dis vreeslik krapperig. Ek is bly Papa slaap met ’n nagjurk en slaapmus.”
“Nou is dit ook maar al wat ek het,” sê mister Rozenfeld gelate.
Hulle word ingedeel in werkspanne. Die mans werk in die rubberfabriek daar naby, Rachel moet by die kleremakers inval en Ester werk in die kampkombuis. Die kampwagte, vind hulle baie gou uit, is gewone misdadigers wat brutaal optree teenoor die prisoniers.
In die kamp is nie net Jode nie, saam met hulle is ook ’n groepie kommuniste, ’n hele paar sigeuners en inwoners van Slowakye en Slowenië.
* * *
Die lewe binne die hoë mure rondom Risiera di San Sabba begin sy eie ritme kry. Soggens douvoordag blaas die beuel, dan skuif die prisoniers stil in hulle reguit rye in vir die oggendparade. Die lyste name word baie presies afgemerk, dié wat die vorige dag of deur die nag siek geword het, word van die lys geskrap en die res kry hulle skep slap pap vir die oggend.
Soggens en saans is dit reeds bitter koud. Die mans vryf hulle hande vinnig teen mekaar om bietjie hitte op te werk, die vrouens vou hulle jasse stywer toe. Marco is baie dankbaar vir die warm Russiese jasse en musse wat die Rozenfelds nog uit Litaue saamgebring het.
Die kos is min. Maar ná die jare in die grot, is hulle buitendien nie gewoond aan veel nie. Hulle werk lang en harde ure, maar saans lê hulle op hulle drie smal bedjies en gesels saggies met mekaar. Net sommige nagte kerm die baba, dan bly die slaap weg.
En Ester se oë blink weer. Sy sit vroegoggende langs Josef teen die muurtjie in die binnehof en eet haar pap, saans verdwyn sy tot die beuel blaas, dan hardloop sy vinnig kamer toe. Vyf minute nadat die beuel geblaas het, soek die wagte met skerp ligte na enigiemand wat nog roer – hulle word gestraf.
Een aand kom Ester nie terug kamer toe nie. Rachel slaap die ganse nag nie, Marco moet haar fisiek terughou toe sy die deur wil oopmaak – sy wil met alle geweld haar sustertjie gaan soek. “Sy is by Josef,” probeer hy haar kalmeer.
“Maar … sy sal nie so iets doen nie!” sê sy ontsteld. “Ons is nie so grootgemaak nie, ons …”
Marco streel in die donker met sy vinger oor haar wang. “Dis maar dieselfde as ons, Rachel,” sê hy sag.
Hy voel hoe sy verstyf. “Nee, dit is nie!” sê sy ferm. “Ons is volwassenes, ons is verloof, ons ken mekaar al jare lank. Sy het die man minder as ’n maand gelede ontmoet, sy …”
“Laat haar begaan,” sê mister Rozenfeld vanuit die bedjie langs hulle. “Dis miskien die laaste bietjie vreugde in haar jong lewe, môre sterf ons almal.”
Rachel trek haar asem skerp in. “Papa kan nie so iets sê nie!” fluister sy ontsteld.
“Die dood hou vir my geen verskrikking meer in nie, net verlossing,” sê mister Rozenfeld stadig. “En dan is ek weer by julle Mama.”
Hulle lê doodstil op hulle katels, die woorde soos te swaar komberse versmorend oor hulle.
“Ek wens Ester was hier, ek is so bekommerd oor haar,” fluiter Rachel later naby Marco se kop. “En ek is so bekommerd oor Papa, dit lyk asof hy ook nou moed verloor het.”
Marco vou haar toe in sy arms. “Ester sal niks oorkom nie,” fluister hy terug. “Gun haar die geluk.”
Sy eie bekommernis strek verder as mister Rozenfeld, maar dit sê hy nie vir Rachel nie. Want Josef het ’n vinnige humeur en ’n vinniger mond aan hom.
En vandag het die wagte een van die ander astrante jong kapokhaantjies eenkant toe geneem. Die mannetjie was nie vanaand by parade nie, Marco weet: Sy naam sal ook nie meer môre op die kontrolelyste wees nie.
* * *
Al meer mense kom in die kamp aan, hulle word in enige beskikbare gate ingedruk. San Sabba kan ’n absolute maksimum van drieduisend gevangenes huisves – daar is nou reeds meer as vyfduisend.
Toe begin die kampowerhede groepe Jode met die treine wegstuur. “Na Pole,” vertel een van die mans terwyl hulle in ’n kringetjie sit en hulle aandsop met klein suigbewegings opslurp. As ’n mens baie stadig eet, hou die kos ’n bietjie langer.
“Ek het gehoor een van die wagte praat van Auschwitz,” sê ’n tweede.
“Auschwitz? Het jy al van so ’n plek gehoor?” vra Josef skepties en kyk na Marco.
Marco skud sy kop. “Auschwitz? Nee, ek twyfel of dit ’n plek se naam is, dis seker net wat die kamp genoem word.”
“Wat maak dit saak wat ’n kamp se naam is,” sê Rachel. “Alle kampe is seker maar dieselfde.”
Josef haal sy skouer op. “Dit kan nie erger wees as hier nie,” sê hy.
“Nee, dit ís erger, ek hoor hulle maak die Jode dood op groot skaal,” sê die eerste man. “Hulle laai hulle glo agterin lorries en dan vergas die Nazi’s hulle met uitlaatgasse, sommer lorrievragte vol.”
“En dan word hulle in massagrafte toegegooi, ek het dit ook gehoor,” beaam die tweede man.
“Ek dink dit is absolute onsin,” sê Marco beslis. “Ná die Groot Oorlog is die Volkerebond juis deur al die Westerse lande gevorm om ’n mate van orde, van … beskaafdheid te handhaaf, selfs in oorlogtyd. Nie eens die Nazi’s kan dit ignoreer nie.”
“Of anders verklaar die res van die wêreld oorlog teen hulle?” vra Josef smalend.
“Ek glo elke woord wat ek hoor van daardie varke,” sê die eerste man. “Laat ek jou bietjie vertel: Net toe die Italiaanse oorgawe bekend geword het in September,” en hy buk dieper in die kring in en laat sy stem effens sak, “toe stuur die Nazi’s ’n hele kommando SS-honde na die Maggiore-meer en arresteer ’n klomp van ons mense in Licino, Stresa, Baveno en Pallanza. Hierdie mense het heeltemal verdwyn, sommer net so poef, van die aarde af verdwyn. Maar, en hoor nou hier, toe ontdek die vissermanne ’n klomp lyke in die meer. Iets ruik na vrot vis, sou julle nie sê nie?”
Die