Marco kom agter dat hulle gesprekke verander. Dit word … hy dink ’n oomblik, ja … die gesprekke word kleiner, minder intens, gestroop tot net die essensiële: wat eet ons, probeer droër hout kry, vee uit die vuurherd, gaan haal water, moenie die kers aansteek nie. Maar veral: Wat Eet Ons?
Selfs hulle gespreksonderwerpe het verander, dink hy. Vroeër, toe hulle gehoor het dat die Jode regoor Europa aangekeer en soos slagdiere na kampe gejaag word, het hulle gewonder hoeveel ander mense ook, soos hulle, wegkruip vir die soldate. “Ek dink hulle kruip weg in agterkamertjies en op solders en agter geheime mure,” het Rachel gesê.
“Of in grafkelders,” het Ester dramaties bygevoeg. “Niemand sal mense in grafkelders gaan soek nie.”
“Ons is geseënd in die grot,” het mister Rozenfeld gesê. “Hier het ons ’n mate van vryheid.”
En nou praat ons net oor kos, dink Marco. Ons raak al meer geïsoleer.
Vroeër het ons gehoop op vrede, het ons gewonder: sal die mensdom nooit leer nie? Nou leef ons van dag tot dag. Tot honger dag. Ons lewe primitief.
Ek het te veel tyd om te dink en te broei, besef Marco. Dis my, dis óns grootste bedreiging, te veel tyd. Ek moet iets doen.
Hy kan met die beste wil in die wêreld net nie dink wat nie.
* * *
“Ek moet vir die laaste keer voor die winter weer afgaan dorp toe,” sê Marco een koue aand aan die begin van Oktober. “Ek hoop net ek kan voorrade kry, die oorlog … Die mense in die dorp kry nie eens kos vir hulleself nie.”
“Ek is bekommerd oor die winter wat voorlê,” sê Rachel. “Mama het ’n nare hoes, dit word nie beter nie.”
“Ek sal probeer ander medisyne ook in die hande kry,” sê Marco. “Ek hoop net die dokter het voorrade, dat die weermag dit nie ook alles opgeëis het nie.”
“En wol, dan kan ons truie brei. As jy kan kry.”
Toe hy vier dae later terugkom, skud hy sy kop stadig. “Daar is byna niks meer oor in die winkels in Turyn nie,” sê hy. “En dit wat die mense nog kan koop, moet hulle self die dertig myl terug na ons dorp karwei, die spoorwegbus loop nie meer nie.”
“Marco?” sê Rachel verslae.
“Het jy weer vir my ’n appel gebring?” vra Ester angstig.
Marco skud sy kop. “Daar’s nie appels nie, Ester. Wat nog in die dorp se boorde en landerye en tuine groei, konfiskeer die soldate. Die dorpsmense steel snags hulle eie appels en tamaties en die laaste bietjie groente om kos op hulle eie tafels te hê.”
“Ek was so lus vir ’n appel,” sê Ester stil.
Die aand toe hulle alleen is, sê Rachel: “Marco, hoe gaan ons deur die winter kom? Ons het nie genoeg kos nie.”
“Ons moet net meer spaarsamig werk,” sê hy.
“Méér spaarsamig?” vra sy en skud haar kop. Die implikasie in haar woorde is duidelik: kyk hoe lyk ons al. “En die oorlog, Marco? Dink jy dit gaan nog lank aanhou?”
Marco sug. “Niemand sal kan weet nie,” sê hy, “en die koerante en draadloos kan ’n mens ook nie glo nie, hulle vertel net hoe goed dit met die Italiaanse magte gaan. Maar die dokter se seun, Pietro, wat ’n joernalis in Rome is, vertel blykbaar totaal ’n ander storie – wat hy natuurlik nie mag skryf nie.”
Hulle sit lank stil, die sterre bo hulle half verskuil agter yl wolke, die nag om hulle doodstil en ysig koud. Hulle sit warm by mekaar, styf teen mekaar, geskans teen die koue wêreld.
Dan sê Marco: “Net voordat ek weg is, het die baron kom sê hy het oor die draadloos gehoor die groot veldslag in die woestyn gaan nou enige dag begin, die twee kante het hulleself in die sand ingegrawe en is gereed vir mekaar. Hulle verwag een van die hewigste artillerie-spervuur-aanvalle in die geskiedenis van oorlogvoering, so sê die draadloos glo. By ’n plek met die naam El Alamein.”
“El Alamein. Is … jou broers nog steeds daar?” vra Rachel huiwerig en streel met haar hand oor sy seer skouers.
“Ja,” sê hy, “dis waar Antonio en Lorenzo is.”
* * *
Die derde winter in die grot word die hewigste. Die dae is kort en donker en ysig koud, die nagte is lank en vol vreesdrome. Buite loei en pluk die wind kwaad, dit sneeu vir dae aaneen, die son het verdwyn.
Die wêreld verklein tot die donker wande van die grot. Daagliks breek hulle die opening oop en skuif dan weer die skerm voor die klein opening. Hulle werk uiters versigtig met die lampolie en die kerse.
Maar hierdie derde winter in die grot is dit nie die koue of die donker of die effens bedompige lug wat dag en nag aan hulle knaag nie. Dis nie missus Rozenfeld se nag lange gehoes of grudrome wat hulle uit die slaap hou nie. Dis die honger.
Honger word hulle getrouste huisgenoot, slaapgenoot.
En toe ontwikkel missus Rozenfeld ’n hoë koors. Die een oomblik is sy vuurwarm en dan weer yskoud. Haar eens mollige lyf, wat nou maer en benerig is, rittel en bewe in die dik jas, onder die warm verekombers. En dan slaan die sweet weer uit. Sy hyg na asem, vlieg benoud regop en kyk na hulle met wilde, bang oë.
Hulle gee medisyne, sy hou niks binne nie.
Mister Rozenfeld sit verslae eenkant in die halfdonker.
Daardie nag slaap nie een van hulle nie, ook nie die volgende dag en die nag wat volg nie.
Vroeg die volgende oggend kry Marco vir Rachel net buite die bek van die grot. Sy sit in die ysige koue voor die dooie vuurherd in ’n bondeltjie, haar kop in haar jas ingetrek. Hy sak op sy knieë langs haar neer en sit sy arm om haar skouers. “Racheltjie?”
Toe begin sy onbedaarlik huil.
Hy vou sy te groot jas oop en vou haar toe teenaan hom, hy streel oor haar rug en haar kop – sy het nie eens haar mussie op nie.
“Ek dink Mama het longontsteking, Marco. Sy gaan doodgaan, ek kan niks doen nie,” snik sy.
“Jy doen wat jy kan,” probeer hy. Maar hy weet reeds dat woorde nie kan troos nie.
Toe die snikke effens bedaar, tel sy haar kop op en kyk reguit na hom. “Ek kan nie meer nie, Marco.”
Hy streel versigtig die trane uit haar gesiggie. Hoe vreeslik maer het haar gesig nie geword nie. “Jy kan nog, Rachel, ’n mens kan altyd nog. Jy is net oormoeg, jy moet probeer rus. Ek sal by jou mammie sit.”
“Ons gaan almal doodgaan in hierdie grot,” sê sy moedeloos. “Ons het nie genoeg kos vir die winter nie.”
“Ons sal regkom, Rachel, ek belowe.”
“Dink jy … regtig so?” vra sy.
“Ek weet ons sal,” sê hy teen sy beterwete in. “Gaan probeer nou slaap, jy het jou kragte nodig. Slaap sommer hier voor op my skaapvel.”
Maar van slaap daardie dag is daar geen sprake nie. Want missus Rozenfeld se toestand verswak vinnig. Teen elfuur die oggend roggel sy weer benoud, vlieg half regop, kyk hulle met nikssiende oë aan en sak dan met ’n diep sug leweloos op haar deurmekaar hopie beddegoed terug.
“Mama?” sê Ester onseker en steek haar hand uit. Maar sy raak nie aan haar ma nie.
Marco tel missus Rozenfeld se hand op en sluit sy vingers om haar pols. Dan kyk hy op na Rachel en skud sy kop baie effens.
Rachel buk vooroor, weifel ’n oomblik en maak dan haar ma se oë versigtig toe.
Mister Rozenfeld sak op sy knieë langs sy vrou neer, sy kop buig af tot op haar maer lyf. Hy bly doodstil so sit.
Toe vlieg Ester op. “Nee! Nee!” skree sy en storm by die bek van die grot uit. Hulle laat haar gaan, sy het tyd alleen nodig.
Later