“Wat sê jy daar?” brul die een soldaat. “Praat Duits!”
“Sy verstaan nie Duits nie,” sê Marco. “Ek het gesê sy moet ons jasse en musse bring.”
“Julle moenie iets probeer nie. As daardie een iets probeer, skiet ons julle ander drie vrek, op die plek. Sê vir haar!” skree snormannetjie.
“Sy sal nie iets probeer nie,” sê Marco kalm.
Ester hardloop soos ’n verskrikte wildsbok op haar brandmaer bene teen die rant op. Toe sy weer oorhaastig, gly-gly teen die rant afkom, is sy gepak met jasse. “Ek het vir ons die twee roosterkoeke gebring wat Rachel gisteraand gemaak het,” sê sy sag toe hulle begin stap. “En ons bekers en borde. Ek het nie geweet wat nog nie.”
“Dit was slim gedink,” sê Marco.
Hulle sukkel vir twee dae bergaf. Die tweede dag kan mister Rozenfeld nie meer nie. “Laat my maar hier, Marco,” sê hy doods.
“Ons is amper onder,” sê Marco en neem die ou man stewig onder die arm.
“En as ons onder is?” vra die ou man.
Marco antwoord nie. Wat kan hy sê?
By die naaste dorp word hulle agterin ’n weermagtrok geboender. Toe rammel hulle verder bergaf. “Waarheen neem hulle ons?” vra Rachel in ’n klein stemmetjie.
“Ek weet nie,” antwoord Marco. “Waarskynlik na die een of ander … kamp.”
Mister Rozenfeld sit in ’n klein bondeltjie, sy nek diep ingetrek in die kraag van sy jas, sy kop en skouers hang. Ester sit styf teen Rachel, haar een hand klou aan haar suster se arm vas, met die ander hand is sy besig om die laaste stukkie van die roosterkoek te eet. Haar tande byt in die klipharde, droë koek vas, dan pluk sy met haar kop heen en weer om iets af te kry.
Kyk hoe lyk ons, dink Marco: gehawend, vuil, maer. Kyk hoe eet ons. Die genadeloos stryd om oorlewing het van ons diere gemaak.
* * *
Hulle bly tydelik in ’n weermagtent saam met ’n Joodse gesin uit Milaan. Daagliks kom nog Jode vanuit die noordelike en noordwestelike streke van Italië aan.
In die kamp kry hulle vir die eerste keer in baie maande weer nuus van die buitewêreld. Dis einde Oktober, vind hulle uit. Mussolini het reeds aan die begin van Augustus tot ’n val gekom.
Marco kyk die man wat vertel verstom aan. “Mussolini is nie meer in beheer nie?” maak hy seker.
“Wel, in die grootste deel van Italië nie,” antwoord die man. “Weet jy dat die Noord-Afrika-front in Mei al oorgegee het?”
“Ons weet van niks wat ná April vanjaar gebeur het nie,” sê Marco.
“Ja-nee, die Duitsers moes ook maar terugtrek, hulle het goed op hulle herrie gekry daar in die woestyn,” vertel die man tevrede. “En toe seil die Geallieerdes sommer van daar af oor en kom land in Sisilië.”
“Die Engelse magte? Op Italiaanse grondgebied?” herhaal Marco.
“Engelse én Amerikaners,” beaam die man. “En toe dank die regering vir Mussolini af en hier teen einde Julie êrens smyt koning Victor Emmanuel vir Mussolini in die tronk en hy stel maarskalk Badoglio aan as eerste minister.”
“Badoglio? Wie’s dit?” frons Marco.
“Die nuwe eerste minister, mos,” snip Ester.
“Hy was eers in die weermag, ook maar ’n opregte ou fascis,” antwoord ’n jong man wat ook sit en luister. Marco het hom al ontmoet, sy naam is Josef.
“Ewenwel,” gaan die ouer man voort, “Badoglio onderhandel toe in die geheim met die Geallieerdes en op … e … êrens in September gee Italië oor …”
“8 September gee ons onvoorwaardelik oor …” verbeter Josef.
“… en nou is die Geallieerdes al in Suid-Italië,” voltooi die ouer man.
“Oorgegee?” vra Marco. “Maar dan’s dit mos nou vrede?”
“Dis wat jy dink,” gaan Josef beterweterig voort. “Toe die Engelse in Suid-Italië land, beset die Duitsers blitsvinnig van bo af die noordelike streke en van die SS-valskermsoldate bevry vir Mussolini uit die tronk en maak hom hoof van die pro-Duitse Repubblica Sociale Italiana.”
Marco skud sy kop. “So, ons is hier in Noord-Italië in ’n sosialistiese republiek steeds onder Mussolini?” maak hy seker.
“Eintlik onder Duitse beheer, Mussolini is net ’n marionet,” antwoord Josef.
“Dit was hy eintlik maar altyd,” sê Marco.
“Dit het ons Jode se lot radikaal verander,” neem die ouer man weer oor. “Geen Jode is na kampe gestuur voor die Duitse besetting so ’n maand of wat gelede nie. Maar daarna is die SS en die Nazi-honde losgelaat om ons uit te ruik en vas te keer. Dis toe eers dat ons soos rotte in gate moes begin wegkruip.”
“Dan was ons jare van wegkruip in die grot onnodig?” sê Marco verslae.
“En Mama is onnodig dood?” sê Ester onseker.
“Nee,” sê mister Rozenfeld sag, “julle Mama is hierdie vernedering gespaar, sy sou dit nooit oorleef het nie. Sy rus waar daar vrede is.”
Die aand, toe Rachel styf in sy arms op die dun matrassie onder die growwe komberse lê, sê sy sag: “Ons jare in die grot was nie onnodig nie, Marco. Ek was by jou, elke dag. Dit was swaar, ja, maar dit was ook van die gelukkigste tye in my lewe.”
* * *
Daagliks sluit meer en meer Jode by hulle aan. Ná ’n week in die tentekamp neem volgepakte trokke almal stasie toe. Hulle klim in die wagtende trein, tot twintig mense in ’n kompartement vir ses.
“Ek hoor ons gaan na Triëst, die meerderheid van Noord-Italië se Jode woon daar,” sê een van die mans.
“Waar is dit?” fluister Rachel.
“Dis ’n hawestad in die verre noordooste,” antwoord Marco en vou sy arm om haar skraal skouers.
“Ek dink hulle stuur ons na La Risiera di San Sabba, dis naby Triëst,” vertel een van die ander mans.
“Is dit ook ’n weermagkamp?” vra Marco.
“Dit is oorspronklik gebou as ’n soort fabriek, voor die Groot Oorlog al,” antwoord Josef van die kant af. “Met die begin van die oorlog het die Deutsche Wehrmacht dit skynbaar ingerig as ’n kamp, eintlik ’n soort Polizeihaftlager – polisie-detensiebarakke.”
“Waar hoor jy dit alles?” frons een van die ouer vrouens skerp.
“ ’n Vriend van my woon in Triëst, hy werk in die industriële gebied, dis waar die kamp is,” antwoord Josef half ongeduldig.
“Daardie jong man hou homself darem maar vreeslik vernaam,” sê Rachel saggies vir Marco.
“Oppas wat jy sê,” antwoord hy met ’n glimlag. “Het jy gesien hoe loer hy en Ester vir mekaar?”
“Ag nee, Marco!” sê Rachel ontsteld.
Maar hy lag saggies. “Jou sustertjie word groot, sy is lankal nie meer ’n klein dogtertjie nie.”
Maar Rachel frons en skud steeds haar kop. “Sy is sestien, sy is nog te jonk,” hou sy vol.
“Ek hoor drieduisend Italiaanse soldate is kort gelede daar vermoor deur SS-offisiere en die Oekrainse bewaarders,” vul ’n derde man aan.
Marco voel hoe Rachel haar asem skerp intrek. Hy streel oor haar arms en sê hard: “Ek dink ons moet ons nie aan stories steur nie en maar self sien wat daar aangaan.”
“Ek stem saam,” sê die ouer