* * *
Toe breek die winter aan. Die winde loei in die kloof af, huil dag en nag soos honger wolwe om die grot, ruk soms woedend aan die karige takskerm voor die bek van die grot.
“Daar is voordele aan die wind,” sê Marco filosofies. “As dit so waai, sal dit al die rook wegwaai voordat iemand dit kan opmerk. Ons hoef nie nou meer net saans vuur te maak nie.”
“Ek is net bang die hout raak op,” twyfel Rachel.
“Kom ons verdeel die hout by voorbaat in ses hope vir die ses wintermaande,” stel Marco voor. “Teen einde Maart behoort ons beslis weer te kan gaan hout soek. Waarskynlik vroeër, maar dan is ons baie veilig.”
“Einde Máárt!” kreun Ester. “Ons gaan nog vrek hier binne.”
“Dit is nou genoeg, Ester,” sê mister Rozenfeld beslis. “Dink aan die alternatief en hou op kla.”
Hulle begin dadelik die hout uitsoek, selfs missus Rozenfeld kom ná ’n rukkie help. Sommige van die hout wat hulle gekry het, is nog nat binne. Mister Rozenfeld soek die hout so versigtig moontlik uit, hy pak die natter hout oop teen die wand van die grot sodat dit kan uitdroog.
Soms draai die wind skielik en stoot ’n vlaag rook in die grot in. Hulle oë traan van rook, alles ruik later na rook.
Saans neem hulle ’n blik waarin Marco ’n paar gate langs die kante gemaak het, en pak warm kole uit die vuurherd daarin. Dit hou die grot redelik warm deur die koue nag.
Aan die begin van Oktober kom die eerste sneeu. Party dae sif yl sneeuvlokkies sag neer, ander dae stort sluise ysreën en sneeukristalle in die klowe neer.
Net soms breek die flou winterson deur die grys wolkemassa.
Hulle wêreld verklein tot die grot en onmiddellike, wit omgewing net buite die grot.
En soos die lang, eenselwige dae mekaar dag vir dag opvolg, en die yskoue, donker nagte langer en eindeloos langer word, word Ester moeiliker en moeiliker, word missus Rozenfeld al meer tranerig, word mister Rozenfeld al stiller en meer ingetoë.
Net Rachel bly blymoedig. Maar wanneer hulle alleen is, sê sy: “Marco, sê asseblief vir my die winter sal verbygaan?”
Marco glimlag moeg en streel oor haar gesig. “Dit word altyd weer somer, ek belowe,” sê hy. Dan word sy gesig ernstig, sy stem is baie diep wanneer hy sê: “Rachel, ek kan dit nie genoeg vir jou sê nie: ek het jou so oneindig lief.”
“Vertel vir my hoekom, toe?” flikvlooi sy en nestel teen hom aan.
“Omdat jy dapper is, en fluks en slim en … net pragtig. Omdat jy Rachel is, daar is nie nog iemand soos jy in die ganse wêreld nie. Ek is net …” hy haal sy skouers op, “lief vir jou.”
“En ek vir jou, Marco. Jy is die wonderlikste mens wat ek nog ooit ontmoet het. Ek … kan nie glo wat jy alles vir my en my familie doen nie, ek weet nie hoe om dankie te sê nie. Alleen sou ons …”
Hy smoor haar woorde met sy mond en vou haar toe in sy arms. “Dit is vir my genoeg om jou elke dag by my te hê,” sê hy eenvoudig.
* * *
Die eerste lentedae van 1941, toe die sneeu in dun straaltjies teen die berg begin afdrup en die stroompies sku bergaf begin rol, gaan Marco vir die eerste keer weer af dorp toe.
Die sonstrale is nog flou, maar die ysige winde het kalmeer. Rachel en Ester hang die velle en komberse uit oor die klippe buite die grot, alles ruik na rook en muf.
Toe Marco vier dae later van die dorp af terugkom, kry hulle vir die eerste keer in maande weer nuus van die buitewêreld. “Italië veg nou in Noord-Afrika, hulle wil Egipte en ander gebiede aan die Middellandse See inneem,” vertel hy.
“Wat wil hulle dáármee maak?” vra Ester skepties.
“Dit het maar te doen met die Italiaanse handelsvloot en militêre veiligheid in die Middellandse See,” verduidelik hy. “Op die oomblik beheer Brittanje albei uitgange uit die see, die Suez-kanaal en Gibraltar.”
“Jy klink al weer soos skool,” kla Ester.
Marco lag. “Jý het gevra,” herinner hy. Dan kyk hy na mister Rozenfeld. “Maar die mense meen die oorlog in Afrika sal gou verby wees, Italië sal nie opgewasse wees teen die Britse magte nie.”
“As Hitler net nie besluit om die Italianers in Afrika te gaan help nie,” sug mister Rozenfeld. “Dan kan dit neuk.”
“Die Deutsche Wehrmacht is klaar in Noord-Afrika,” sê Marco versigtig.
Mister Rozenfeld skud sy kop stadig. “Dan gaan dit ’n lang stryd wees,” sê hy gelate. “Het jy vir ons ’n nuwe kalender gebring?”
Marco knik. “Dis in my sak, hier,” sê hy en gee die netjiese koevert vir mister Rozenfeld. Dan voeg hy by: “My twee broers is ook weg oorlogsfront toe, na Noord-Afrika.”
“Ag nee, Marco!” roep Rachel uit en slaan haar hande verslae om haar gesig.
“Lorenzo is ook weg oorlog toe?” roep Ester ontsteld uit.
Marco knik. “Die bevelvoerder van die garnisoen het skynbaar een oggend met groot vertoon ’n lywige kennisgewing afgerol en teen die deur van die kerk gaan vasspyker. Die mense van die dorp was glo omtrent ontsteld, hoor – hulle sê dit grens aan kettery!”
Maar die Rozenfelds is nie Katolieke nie, hulle verstaan nie heeltemal die strekking van sy woorde nie. “Nou, wat staan toe in die kennisgewing?” vra mister Rozenfeld.
“Dat alle mans tussen die ouderdom van agtien en dertig jaar opgeroep word vir verpligte militêre diensplig,” antwoord Marco.
Rachel trek haar asem skerp in, haar donker oë rek groot oop. “Marco, dit sluit jou mos in?”
“Ja, dit sluit my in. Die kennisgewing sê verder dat Mussolini garnisoene gewapende soldate na elke uithoek van Italië sal stuur om te sorg dat elke weerbare Italiaanse burger aansluit.”
“As jy nie aanmeld nie, Marco, is dit dienspligontduiking, dis ’n kriminele oortreding,” sê mister Rozenfeld swaar.
“Ja, ek weet,” sê Marco.
Toe begin Ester huil. “Gaan hierdie oorlog dan nóóit einde kry nie?” snik sy.
Net missus Rozenfeld sit hulle die hele tyd emosieloos en aankyk.
Skemeraand, toe Marco en Rachel vir ’n oomblik alleen buite sit, sê hy: “Hulle verwag groot veldslae in die woestyn, albei kante het blykbaar derduisende troepe daar.”
Rachel draai haar kop na hom. Sy neem sy hand in hare en vra sag: “Marco, is dit waar Antonio en Lorenzo ook nou is?”
Hy knik stadig. “Ja, in die woestyn, in Noord-Afrika.”
* * *
Een helder somersdag hoor hulle vir Ester buite die bek van die grot roep. Marco vlieg vinnig op. Sou iets met haar gebeur het? Sou sy dalk iemand gesien het? Hy en Rachel storm gelyk na buite, mister Rozenfeld ’n kort treetjie agter hulle.
“Kyk wat het ek gevind,” lag Ester toe hulle buite kom.
Hulle kyk na waar sy wys.
’n Hanetreetjie van die bek van die grot staan twee boerbokke, hulle skerp pootjies op die los klippers, hulle bokbaardjies beweeg ritmies op en af, hulle groot oë kyk die grotbewoners rustig aan.
* * *
“’n Bok!” roep Rialien ontsteld uit. “Ag nee, tannie Lettie, hulle kan nie nog ’n bok ook in die grot inneem nie. Die goed stink, ek weet, op my oupa se plaas …” maar sy gril so, sy kan nie eens haar sin voltooi nie.
“Die bok het darem nie in die grot ingekom nie,” glimlag Lettie gerusstellend. “En dit was nie net een bok nie, onthou, daar was twee bokke. Maar kan