“Dis juis hierdie diep, byna onbegaanbare skeur wat ons redding is,” sê Marco. “Die grot wat ek in gedagte het, is net hier voor, half agter nog ’n skeur wat die bek totaal versteek. Hier sal geen mens ons kry nie.”
En dit is ook so. Eers toe hulle reg voor die grot staan, roep Ester verras uit: “Hier is sowaar ’n grot! ’n Mens sal dit nooit raai nie!”
Die bek van die grot is ’n lae spleet in die rotse, nie meer as drie voet hoog nie. Ester buk en kruip hande-viervoet eerste in.
Binne is die grot half skemer, selfs al skyn die son helder buite. Die vloer van die grot loop effens skuins na bo. Die voorste gedeelte is grond, verder na agter is ’n redelik gelyke klipplaat. Die dak is laag, sodat Marco nie regop kan staan nie. Maar die Rozenfelds is kort, dit pla hulle nie.
Die grot is nie baie diep nie, maar diep genoeg dat hulle ’n soort privaatheid sal kan skep. “Ek dink ons moet ’n skerm bou om die grot in twee dele te verdeel,” stel Marco voor toe almal klaar rondgekyk het. “Julle kan dan almal agter slaap. Die voorste gedeelte rig ons in as kombuis- en woonvertrek. Ek sal ook sommer voor slaap.”
“Dan kan jy die wolwe keer wat ons in die nag wil kom opvreet,” lag Rachel.
“Jy moenie spot nie, hier is nog ongediertes in die berg,” waarsku Marco. “Dis hoekom die bokwagters se bokke soms wegraak.”
“Ek is banger vir die Nazi’s as vir die wolwe,” sê Ester beslis.
Die volgende drie weke loop Marco, Rachel en Ester nog vyf maal om al die voorrade wat Marco en sy pa in die eerste twee grotte opgegaar het, te gaan haal: warm klere, komberse, potte en eetgerei, lampe en kerse, die medisynekassie vol kruie en salfies en strope. Ook die kos: sakke polenta en gedroogde pasta en meel, bottels olie en konfyt, ingelegde vrugte en groente, gepekelde vleis en gestolde vet, sout en suiker en koffie, selfs ’n bietjie wyn – die dorp het sy hart en sy hande oopgemaak. Laaste bring hulle Marco se boeke en sy viool.
Toe begin hulle lewe in die grot.
Rachel neem die huishouding oor, sy rangskik en sy organiseer. Daar moet daagliks water gehaal word en soveel moontlik hout – ook om te bêre vir die lang wintermaande wat net om die draai wag.
Snags is dit reeds baie koud. Marco is bly vir die warm jasse en musse wat die Rozenfelds nog van Litaue af saamgebring het. As die winter regtig toeslaan, gaan hulle dit baie nodig hê.
Hulle bou ’n skerm van takke en woel dit vas om die agterste gedeelte af te skort. Hulle bou ook ’n tweede skerm wat hulle met fyn dennetakkies en -naalde so dig moontlik maak. Hulle gebruik dit as ’n soort deur voor die bek van die grot om die koue snags uit te hou.
“Ons moet ’n vuurherd prakseer om ons kos gaar te kry,” sê Rachel.
“Miskien hier net buite die bek van die grot, hier in die hoek van die skeur,” sê Marco. “Dit sal goed hier beskerm wees teen die wind en dan kan die rook na buite gaan. Ons moet maar net ná donker vuur maak, sodat die rook nie dalk van êrens af opgemerk kan word nie. Die mense in die dorpies teen die berghange is so ingestel op ’n brand in die berg, as iemand ’n rokie sien, sal hulle beslis ’n soekgeselskap uitstuur om die vuur te vind.”
Die lewe in die grot begin in ’n sekere ritme val – rustig, byna huislik.
Bedags doen hulle die gewone huistakies: vee, gaan haal hout en water, was, maak kos. Hulle lees baie. Missus Rozenfeld het nooit geleer lees nie, Marco of Rachel of soms mister Rozenfeld lees vir haar voor uit Marco se boeke. “Ons het nie baie interessante boeke saamgebring nie,” sê Rachel.
Elke oggend merk mister Rozenfeld getrou die dag op die kalender af, só weet hulle altyd watter dag dit is, wat die datum is. “Hoekom is dit belangrik?” vra Ester.
“Ons moet weet,” sê haar pa.
Hulle maak byna elke dag musiek. Mister Rozenfeld kan self ook viool speel en Marco leer die twee Rozenfeld-dogters die fyner kunsies van die instrument waarvoor hy so lief is.
Eendag, terwyl hulle besig is met wat die meisies spottenderwys hulle “musieklesse” noem, wil hy hulle vertel van die opera. “Toe ek in Turyn op universiteit was, het ’n groep van ons eendag per trein na Milaan gereis, na die La Scala-operahuis daar,” onthou hy met ’n glimlag. “Dit was ’n … wonderlike ervaring. Ons het La Traviata gesien, met Tito Schipa in die rol van Alfredo.”
“La Traviata – die gevalle vrou?” vra Ester geamuseerd. “Waaroor gaan die storie?”
“Dit speel af in Parys, rondom die begin van die agtiende eeu …” begin Marco.
“Ester, jy wil nie hierdie operastories hoor nie!” sê Rachel beslis. “Marco het al vir my een of twee vertel, en dis die onnoselste stories waaraan jy kan dink. En die musiek is aaklig – dis daardie goed wat die dokter soms oor die grammofoon gespeel het.”
Saans is dit moeiliker, hulle wil nie die lampolie en kerse onnodig gebruik nie – die winter lê voor. Dan lok Marco vir mister en missus Rozenfeld uit om stories te vertel: Russiese volksverhale waarmee hulle grootgeword het, staaltjies uit die tyd toe Rusland nog ’n tsaar gehad het, soms staaltjies wat hulle nog by hulle oumas en oupas gehoor het. Hulle vertel ook van die pogroms in Rusland, hoe die Jode daar al in die vorige eeu vervolg is, hoe hulle ouers na Litaue verhuis het.
Rachel en Ester vertel van hulle skool in Litaue, van dinge wat hulle kleintyd aangevang het. “O, ek het nooit geweet dís wat julle gedoen het nie!” sê missus Rozenfeld geskok. “Dis mos gevaarlik!”
So word ook die nagte ’n bietjie korter.
Maar ná ’n ruk begin Ester geïrriteerd raak, sy loop rond soos ’n dier wat vasgekeer is, haar frustrasies begin net onder die oppervlak broei. En toe Rachel weer vir haar vra om iets te doen, bars die vulkaan oop. “Jy’s g’n my baas nie!” skree sy. “Doen jou eie vuilwerk!”
Daardie selfde aand, toe Rachel vir hulle plat, ongesuurde roosterkoeke en bietjie konfyt gee vir aandete, roep Ester uit: “Ek sal waaragtig nie wéér hierdie goed eet nie! Dis die vierde keer hierdie week wat ons hierdie klippe kry om te eet! Daar is mos baie ander kos.”
“Estertjie, ons moet almal saamwerk,” probeer mister Rozenfeld vure doodslaan. “Racheltjie tref net voorsorg vir die winter.”
Maar Ester ruk haarself op en gaan lê dikmond in die donker agtervertrek op haar skaapvel.
* * *
Een aand ná ete sit Marco en Rachel alleen buite. Dis ’n helder, ysige nag, die maan is nog nie op nie, die hemelruim is swart fluweel, die sterre is helder en ongelooflik naby. Hulle het hulle jasse aan en hulle musse op, hulle lywe styf toegewikkel in een kombers.
“Dis … eintlik wonderlik hier,” sê Rachel dromerig. “Dis nie so koud soos wat ek gevrees het nie, net half byterig.”
“Wag maar, as die winter regtig toeslaan, gaan ons elke bietjie energie nodig hê om te oorleef,” waarsku Marco.
“Dis jammer almal kan dit nie ewe veel geniet nie,” peins Rachel. “My ma … ek is bekommerd oor haar, sy is so lusteloos, sy stel in niks regtig belang nie. Sy help nie eens kos maak nie – sy het altyd kos gemaak.”
“Dit moet vir haar baie swaar wees, ongemaklik,” sê Marco.
“En Ester is regtig onmoontlik, ek weet nie hoe ons die winter gaan deursien met haar nie.”
“Ester is pas veertien jaar oud,” sê Marco rustig, “sy is maar net ’n tipiese tiener.”
“Maar sy is so selfsugtig, Marco, en so ondankbaar,” frons Rachel.
Marco glimlag. “Veertien,” sê hy weer. “Een van ons grootste gevare is verveling, ons het min om ons te stimuleer. Ek dink dis ook deel van Ester se probleem.”
“Daar is genoeg takies waarmee sy my kan help,” sê Rachel. “En jy probeer