Proces ten rozpoczął się od głównych miast – Kioto, Osaki i Edo (…) pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, w okresie znanym jako Genroku (1688–1704). Bujnie rozwijająca się kultura popularna przyciągała uwagę wioskowych przywódców, którzy w rezultacie rozszerzali swoje umiejętności czytania i pisania poza sprawy dotyczące wioskowej administracji, w stronę bardziej uczonych dziedzin, takich jak konfucjanizm, buddyzm, chińska i japońska poezja, medycyna i nauki ścisłe. Niektórzy stali się autorami prac w tych dziedzinach, nawiązawszy kontakty z miejskimi intelektualistami, urzędnikami szogunackimi lub prowincjonalnymi autorami o podobnych zainteresowaniach (Rubinger 2007: 5).
Należy pamiętać, że rozprzestrzenianie się umiejętności czytania i pisania wymaga infrastruktury, która to umożliwi. W ten sposób rozwój handlu, sieci dróg i środków komunikacji powodujący „migrację” treści kultury z wielkich miast do prowincjonalnych miasteczek i na wieś jest niezbędny, aby umiejętność czytania i pisania stała się czymś więcej niż luksusem, środkiem służącym do bezproduktywnego spędzania czasu. Z kolei wzrost tych umiejętności sam w sobie staje się siłą napędową dalszego rozwoju kultury. Ten mechanizm działał w okresie szogunatu Tokugawa[22].
System szkolnictwa opierał się przede wszystkim na szkołach przeznaczonych dla samurajów, prowadzonych przez szogunackich doradców jusha, oraz na szkołach zakładanych w księstwach przez daimyō w celu kształcenia własnych samurajów, gdzie nauczycielem był też zwykle doradca daimyō. Za podręczniki służyły księgi konfucjańskich i neokonfucjańskich klasyków, a celem kształcenia było ukształtowanie systemu wartości moralnych, uważanych za niezbędne wszystkim ludziom oraz umożliwiających samurajom lepsze wykonywanie powinności wynikających z ich miejsca w hierarchii statusu. Pod koniec XVIII wieku coraz ważniejszą rolą szkół dla samurajów zaczęło być przygotowanie ich do pełnienia funkcji administracyjnych.
Trzonem systemu wartości była konfucjańska koncepcja pięciu cnót, której najpopularniejszą wykładnią była praca Kaibary Ekkena Yamato zokukun (Japońskie nauki moralne) (Dore 1992: 35 i n.). Konfucjańskie cnoty to ludzka życzliwość, poczucie sprawiedliwości, znajomość reguł obowiązujących w społeczeństwie, mądrość i wiarygodność. W życiu codziennym cnoty te powinny mieć zastosowanie przede wszystkim w pięciu rodzajach związków między ludźmi. Pierwszy z tych związków, między rodzicami i dziećmi, powinien cechować się miłością ze strony rodziców i najwyższym oddaniem ze strony dzieci. Drugi, między panem i jego sługą, powinien opierać się na sprawiedliwym traktowaniu ze strony pana i lojalności ze strony sługi. Trzeci, między mężem i żoną, powinien zawierać należyte rozróżnienie między powinnościami męża i żony oraz wzajemny szacunek. Kolejny, między starszym i młodszym bratem, powinien opierać się na szacunku młodszego dla starszego oraz przywiązaniu starszego do młodszego. Związek między przyjaciółmi natomiast powinien być oparty na wzajemnym zaufaniu.
Nie wszystkie księstwa posiadały swoje szkoły i rozwój tego typu szkolnictwa nie przebiegał równomiernie, niemniej w połowie XIX wieku było ich ponad dwieście (Dore 1992: 31). Niemałą rolę w propagowaniu użyteczności wykształcenia dla stanu samurajskiego odgrywali mędrcy, apelujący do daimyō, aby zakładali szkoły. Zachował się memoriał, napisany przez osiemnastowiecznego mędrca Hosoi Heishū, którego adresatem był daimyō księstwa Okitama (Yonezawa). Heishū przyrównuje daimyō do ryżu i wody, ludzi prostych do ognia, a samurajów do garnka i pisze, że jeżeli nawet ryż będzie najwyższej jakości, a ogień silny, popękany garnek nie pozwoli na przygotowanie smacznego posiłku. Daimyō powinien zadbać, aby mieć dobry garnek, wykuty w kuźni porządnej szkoły (Dore 1992: 69).
Nie wszyscy daimyō chcieli słuchać rad mędrców. Znane są przypadki władców księstw, którzy z trudnością czytali najprostsze teksty, a czas spędzali głównie na rozrywkach. W wydanym w latach 1690–1691 wykazie wszystkich księstw i daimyō[23] opisany jest między innymi dwudziestotrzyletni książę z Utsunomiya (księstwo Shimotsuke), Okudaira Masaaki. Był on kompletnym ignorantem zarówno jeśli chodzi o sztuki walki, jak i umiejętność czytania i pisania. Czas upływał mu na zabawach i piciu z aktorami kabuki oraz romansach zarówno z dziewczętami, jak i chłopcami. W jego najbliższym otoczeniu znajdowali się samurajowie znani z nieuctwa (Rubinger 2007: 16).
Ponieważ we wczesnym okresie szogunatu szkolnictwo rozwijało się dzięki prywatnym, zakładanym przez jusha szkołom, wiele z tych szkół stało się z czasem szkołami utrzymywanymi przez daimyō i posiadało status oficjalnej szkoły księstwa. Daimyō zakładali też czasem szkoły w swoich posiadłościach w Edo, służące kształceniu sprowadzonych z księstwa do Edo samurajów, jak i synów daimyō, narodzonych i wychowywanych w stolicy. Podstawą programu w takich szkołach była nauka pisania, rozumiana jako nauka kaligrafii, czytanie chińskich ksiąg, nauka liczenia, lekcje formalnej etykiety stanu samurajskiego oraz zajęcia praktyczne ze sztuki walki. Nauka pisania (kaligrafii) dotyczyła pisania znaków chińskich z dodatkiem skryptu sylabowego hiragana w japońskim stylu sōsho, charakteryzującym się płynnością wyglądu znaków. Do nauki czytania natomiast służyły teksty w języku chińskim, złożone wyłącznie z ideogramów, których czytanie po japońsku było możliwe przy zastosowaniu skomplikowanego systemu kanbun (Dore 1992: 127). W rezultacie było możliwe, że uczeń samurajskiej szkoły umiał czytać, lecz nie umiał pisać.
Umiejętność czytania i pisania w okresie szogunatu Tokugawa możemy podzielić na trzy poziomy:
– umiejętność pisania i czytania zapisu japońskiego,
– dodatkowo przyswojenie umiejętności czytania kilku podstawowych chińskich tekstów, zazwyczaj dotyczących zasad moralnych,
– pełna znajomość dostępnych, chińskich tekstów moralistycznych, literackich i historycznych (Dore 1992: 214).
Pierwszy stopień umiejętności był najbardziej rozpowszechniony wśród mieszczan, dotyczył także wiejskich elit. Dostęp stanów gminnych do wyższego poziomu umiejętności pisania i czytania różnił się zależnie od księstwa i był wynikiem rozporządzeń daimyō.
W niektórych księstwach dostęp do szkół dla samurajów mieli także nieliczni, wybrani uczniowie z gminu, a przynajmniej istniała taka możliwość w wypadku szczególnie uzdolnionych chłopców. Były również księstwa, które sporadycznie organizowały dla męskiej młodzieży ze stanów gminnych prelekcje na tematy moralne w szkole dla samurajów. W rzadkich wypadkach daimyō zakładali szkoły przeznaczone dla uczniów z gminu. Natomiast dosyć często spotykaną formą kształcenia ludzi prostych było wysyłanie przez daimyō „wędrownych” wykładowców, którzy organizowali prelekcje dla dorosłych ludzi z gminu w miasteczkach i wioskach. Prelekcje miały cel umoralniający.
Szkołami dla dzieci z gminu były terakoya. Szkoły te powstawały głównie dlatego, że był na nie popyt. Program takich szkół był nastawiony na praktyczne umiejętności i nauki moralne przydatne w codziennym życiu. W terakoya[24] dzieci uczyły się czytania i pisania tekstów japońskich oraz liczenia, a także dostarczano im podstawowej wiedzy o otaczającym ich świecie. Badacze są zgodni, że wzrost popularności terakoya jako miejsca nauki pisania i czytania nastąpił dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Brakuje jednak wiarygodnych danych liczbowych i zarówno liczba terakoya, jak i liczba uczniów