Chociaż nie ma szkół, jest wiele świątyń. Nawet najmniejsza wioska nie jest pozbawiona swojego chramu lub świątyni. Młodsze dzieci zbierają się tam, aby uczyć się tenarai (podstawowych umiejętności czytania i pisania). Ludzie z gminu zbierają się w świątyniach z okazji festiwali, aby dosiadać koni, spotykają się w grupie, aby się napić, a także aby oddać cześć bogom (Rubinger 2007: 35).
Prawdziwy rozwój szkolnictwa dla ludzi z gminu nastąpił wtedy, gdy powstała literatura popularna, przeznaczona dla mało wykształconego czytelnika, wydawana w zapisie japońskim i dotycząca spraw interesujących zwykłego człowieka (Nishiyama 1997: 73–75).
Nauczycielami w terakoya byli głównie wykształceni ludzie pochodzący z gminu, na przykład lekarze lub duchowni buddyjscy, dla których było to dodatkowe zajęcie. Terakoya otwierane były na podobnej zasadzie, jak warsztaty rzemieślników lub sklepy kupców – pozycja nauczyciela była dziedziczna, przechodząc z ojca na syna. Wśród nauczycieli terakoya były też kobiety, szczególnie wdowy lub mające za sobą długą służbę w posiadłości daimyō niezamężne kobiety z gminu (Dore 1992: 257).
Terakoya były, podobnie jak i szkoły dla samurajów, ważnym narzędziem socjalizacji. W trakcie nauki podstaw czytania i pisania wykorzystywane były teksty oparte na znanych tekstach konfucjańskich lub powstałe pod ich wpływem. Ćwicząc czytanie lub pisanie ideogramów, uczniowie zapamiętywali zasady, na jakich opierało się życie społeczeństwa okresu szogunatu, uczyli się także, czego czynić nie należy. Poniższe przykłady zaczerpnięte są z wykazu takich zasad.
Urodzić się człowiekiem i nie potrafić pisać oznacza być mniej niż człowiekiem.
Analfabeta jest jak ślepiec. Przynosi on wstyd swojemu nauczycielowi, swoim rodzicom i sobie samemu.
Serce trzyletniego dziecka pozostaje w człowieku, dopóki nie skończy on stu lat, jak powiada przysłowie.
Bądź nastawiony na sukces, ucz się tak pilnie, jak tylko potrafisz i nigdy nie zapominaj o wstydzie, jaki przynosi niepowodzenie.
Dobro i zło zależy od towarzystwa, w jakim się obracasz. Współdziałajcie ze sobą, aby zachowywać się tak, jak powinniście, trzymajcie na wodzy swoje skłonności do złych zachowań i wkładajcie całe serce w ćwiczenie kaligrafii pędzlem.
Gdy siedzisz w ławce, nie zabawiaj się bezużyteczną, nic nieznaczącą rozmową z kolegami, nie ziewaj, nie przeciągaj się, nie ucinaj sobie drzemki, nie dłub w nosie, nie żuj kawałków papieru i nie obgryzaj końcówki swojego pędzla. Głupie rozmówki są prostą drogą do złych nawyków. Musisz skoncentrować się na pisaniu, wykonując każdy znak z taką uwagą, na jaką zasługuje.
Nigdy nie pisz za szybko. Nie ma jak dotychczas żadnego raptusa, który osiągnął sławę i sukces.
Ten, kto obchodzi się lekceważąco ze swoim pędzlem lub papierem do pisania, nigdy nie poczyni postępów. Chłopiec, który pieczołowicie używa nawet starego, zniszczonego już pędzla do pisania, osiągnie sukces. Dlatego szanuj swoje pędzle.
Podarte i brudne ubranie brzydko wygląda. Ponadto jest dowodem, że jego właściciel posiada brudne i niedbałe serce. Zachowuj się zawsze w taki sposób, aby nie podrzeć ubrania (Dore 1992: 323 i n.).
Powstanie w okresie szogunatu systemu edukacji i rozwój kultury mieszczańskiej, a także pojawienie się na wsiach przedsiębiorczości w postaci dodatkowych, przynoszących dochód zajęć[25], na przykład hodowli jedwabników, to kapitał kulturowy, który w istotnym stopniu wpłynął na modernizację okresu Meiji. Uformowane w okresie szogunatu i przekazywane z pokolenia na pokolenie takie cechy wielu Japończyków jak gotowość do bycia nauczanym w ramach obowiązku samorozwoju, do zrozumienia zalet „odłożonej gratyfikacji” i umiejętności przewidywania przyszłych konsekwencji obecnych działań również są ważnymi elementami kapitału kulturowego, z którym Japonia weszła w okres transformacji. A drobne, stopniowe innowacje w rodzinnych przedsiębiorstwach odegrały na wczesnym etapie industrializacji rolę nie mniejszą niż wielkie decyzje rządowych technokratów (Dore 1992: XV). Te z kolei zjawiska, wraz z powstaniem sieci poziomych powiązań w społeczeństwie, o których pisze Ikegami (2005), stanowiły kapitał społeczny, umożliwiający szybką modernizację gospodarki.
W XVIII wieku pojawia się, a na początku XIX przybiera na sile krytyka systemu szogunackiego. Jednym z powodów był brak merytokratycznego systemu awansu społecznego. Szczególnie sfrustrowani brakiem możliwości i swoją sytuacją materialną byli niscy rangą samurajowie. Jak pisze Dore:
Czysto intelektualne osiągnięcie, jakim była nauka czytania chińskiego, było jedynie środkiem do nauczenia się etyki. Tępy uczeń mający problem z czytaniem książek, ale wykazujący się cnotliwym zachowaniem, szacunkiem wobec wyższych od siebie, lojalnością dla swojego pana i oddaniem dla rodziców, posiadał najważniejszą wiedzę. Te właśnie cechy były stawiane za wzór. Same zdolności były lekceważone.
(…) gdzie kryteria doskonałości były mniej oparte na intelekcie – którego dystrybucja rzadko odpowiada dystrybucji dziedzicznego statusu – a bardziej na wysiłku, pilnej obecności i dobrym zachowaniu, których można nauczyć prawie każdego, zagrożenie dla systemu statusu było minimalne. (…) Edukacja jako proces selekcji służący po pierwsze wykryciu możliwości intelektualnych, po drugie ich rozwijaniu nie była w ogóle brana pod uwagę (Dore 1962: 61–62).
Ise Sadatake (1717–1784), doradca szogunatu i autor znanych książek o samurajskiej etykiecie, w jednym z esejów napisał, że mianowanie wysokich urzędników szogunackich na podstawie ich urodzenia „jest jak trzymanie kotów w celu odstraszenia złodziei i używanie psów do łapania myszy” (Dore 1992: 194). Koncepcje merytokratyczne oparte na konfucjanizmie miały jednak swoich przeciwników, którzy wskazywali na odrębność japońskich obyczajów i systemu władzy. Powoływano się także na wady chińskiej merytokracji, w tym brak poczucia bezpieczeństwa wśród urzędników mianowanych na podstawie egzaminów.
Wraz z XVIII-wieczną krytyką chińskiego dorobku filozoficznego zaczął cieszyć się rosnącą popularnością nurt myślowy znany jako kokugaku (natywiści), który odwoływał się do japońskiej tradycji, literatury i religii szinto i w nich szukał inspiracji[26].
W XVIII wieku niektórzy japońscy uczeni zaczęli z nowym zapałem zagłębiać się w najwcześniejsze japońskie źródła literackie i mityczno-historyczne. Opisywali najdawniejsze czasy w sposób wyidealizowany i bliski w używanym słownictwie do opisów raju oraz kończyli konkluzją, że te szczęśliwe czasy skończyły się na skutek skażenia Japonii przez wprowadzenie obcych, zagranicznych koncepcji. Największą winą obarczali konfucjanizm, który uważali za zgubny produkt umysłu ludzkiego i za Drogę gorszej jakości w porównaniu z natywną, japońską Drogą (Nosco 1990: 7–8).
Najbardziej znany nurt kokugaku to szkoła Mito, powstała z inspiracji daimyō księstwa Mito, pochodzących z bocznej linii rodu Tokugawa. Natywiści ze szkoły Mito byli zwolennikami nacjonalistycznej koncepcji, która zakładała, że Japończycy jako naród pochodzący od bogów są lepsi od innych narodów. Według natywistów ze szkoły Mito cesarz – pośrednik między bogami a zwykłymi śmiertelnikami – powinien być obdarzany boską czcią i być rzeczywistym władcą Japonii. W miarę jak wzrastało poczucie zagrożenia ze strony państw, których statki zaczęły przybijać do nadbrzeży Japonii z propozycjami nawiązania kontaktów, nurt kokugaku zyskiwał na popularności wśród samurajów, a opieszałość szogunatu w reagowaniu na zmiany sytuacji geopolitycznej budziła ich niezadowolenie.
Drugim potencjalnym źródłem