Met ’n wolk van uitwissing oor hulle koppe is dit nie vergesog om te spekuleer dat blote hoop op oorlewing die enigste geluk was wat die Mentz-huwelik ten grondslag kon lê nie: Jan Frederik (gedoop 6 Jan. 1765) is “blykbaar vroeg dood, en die laaste wat ons van [die tweede broer] Joachim Frederich [gedoop 15 Jan. 1769] hoor, is in 1802, toe hy as 33-jarige vrygesel steeds onder een dak verkeer met sy jongste broer, Hendrik” (gebore 1776).
As dit nie vir hierdie Hendrik was nie, was dit die laaste wat ons van ’n Mentz sou hoor. Hy is gebore toe sy vader reeds afgetree het – die hoop beskaam dus nie, maar is tot die uiterste beproef.
’n Jaar later is die stamvader se hoop vir altyd uitgedoof, sonder dat hy sien hoe die eerste Hendrik ses seuns en, byna as ’n toegif, sewe dogters uit huwelike met Maria de Villiers (1775-1837) en toe met Elizabeth Susanna Myburgh (?-1850) verwek. Hy strooi hulle wyd oor die nuwe land: vanaf die Drakenstein in die Boland tot in die Oos-Kaap by Somerset-Oos, Uitenhage en Bedford. Uiteindelik beland ’n tak van dié boom in die Suid-Vrystaat.
Die eerste Hendrik sterf in 1860 by sy seun op Driekop, in die Smithfield-distrik. Oud en der dagen zat lui die skaars leesbare inskripsie op sy sandsteen-grafsteen.
Die geslag Mentz is gered en telefoongidse van die toekoms ’n paar bladsye dikker, terwyl die geskrewe geskiedenis bly swyg oor ’n verlore generaal.
Heraldry of South African families deur dr. C. Pama [1972: Balkema, Kaapstad] bevat geen familiewapen vir “Mentz” nie. Die draers van dié laaste naam “Mentz” word daardeur die (meestal) twyfelagtige aanspraak op patrisiërstatus gespaar. Die familiewapen vir “Von” Mentz voor in ds. A. P. Smit se gedenkalbum is ’n deursigtige poging, tipies van dié tyd, om met die Van der Bijls en De Villiers’s mee te ding om ydele eer. As ons dan nie ’n majoor Piet, ’n lord of selfs ’n Sakkie de Villiers het wat so lekker kan gesels nie, dan …
Elke Mentz dra lig of swaar aan sy eie individuele misstap of parogiale eer en verdwyn tussen mynwerkers, afslaers en spekulante, onderwysers, boere, tailors, tinkers soos oom Joggem van Dewetsdorp, predikante, wilddiewe, klerke, ’n dokter of twee en ’n generaal wat soek geraak het.
Die roem van generaal Mannetjies Mentz is hoofsaaklik streeksgebonde. Daar kan nou geargumenteer word dat ons ons daarom nie tot bronne kan wend nie.
Dis deels waar.
Selfs die mees uitputtende dokumentasie van die oorlog laat ons met leë hande wat generaal Mannetjies Mentz betref: die steeds onvoltooide reeks werke van wyle dr. J. H. Breytenbach, Die geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, 1899-1902 [Die Staatsdrukker, Pretoria], swyg.
In deel 1, Die Boere-offensief, Okt-Nov 1899, en in deel 2, Die eerste Britse offensief, Nov 1899-Des 1899, vind ons geen verwysing na enigiemand met die laaste naam “Mentz” nie.
In deel 3, Die stryd in Natal, Jan-Feb 1900, is daar twee bladverwysings:
Mentz, veldk. N. J.: Dit bevat ’n beskrywing van die Slag van Acton Homes in Natal, 16 Januarie 1900, waar hy sneuwel (maar volgens sy grafskrif sterf hy op 18 Januarie). Veldkornet Mentz word beskryf as ongeveer sestig jaar oud.
Deel 4 en 5, Die Boere-terugtog uit Kaapland en Die Britse opmars na Pretoria, bevat weer geen inskrywing in die indeks van “Mentz” nie. Ons moet daarop let dat deel 5 die oorlog tot omstreeks Mei 1900 dek – twee jaar van stryd lê nog voor. Ook die oorgawe van hoofkommandant Prinsloo in die Brandwaterkom, waar die oorgrote deel van ons soektog na generaal Mentz afspeel, lê twee maande (en hoeveel verdere ongeskrewe boekdele?) in die verskiet.
Die naam van kommandant (later generaal) Mannetjies Mentz duik in die weke en maande ná die oorgawe van Prinsloo se Vrystaatse hoofmag die eerste keer op. Indien die opvolgboekdele van Breytenbach ooit verskyn, sal dit dalk verdere lig kan werp op Mannetjies Mentz?
Ons het dus bitter weinig waarop ons ons kan verlaat in ’n soektog na generaal Mannetjies Mentz.
Maar wat weet ons van hom, selfs al is dit hoofsaaklik uit oorvertellings?
Dat hy ’n baanbreker van die guerillataktiek was en hom hart en siel daarin gewerp het, tot ’n mate wat in alle waarskynlikheid nooit eers deur generaal De Wet en andere in hulle wildste drome oorweeg is nie. As sodanig is hy allermins ’n grensfiguur, maar sekerlik belangrik genoeg om in die chronologie van die SuidAfrikaanse Oorlog vir homself ’n eie plek oop te veg.
Ons het dus die naam van ’n persoon wat na bewering betrokke was by sekere keerpunte in die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Oorlog.
Ons het ook gedokumenteerde beskrywings van sekere gebeure sonder dat die dokumentasie Mannetjies Mentz daaraan verbind. So ’n koppeling vind slegs in die volksmond plaas.
In hierdie gevalle is dit histories onverantwoordelik om ons op twyfelagtige mondelinge getuienis te verlaat deur te sê: “In hierdie gebeure is die hand van generaal Mannetjies Mentz te bespeur.” Die “verklaring” werp min of geen lig op die veronderstelde gebeure nie. Ons beveilig onsself liefs deur te sê dat nadere besonderhede oor die insidente verlore is, of dat ons verdere uitsprake voorbehou totdat ons oor feite beskik.
Aan die ander kant, dit gebeur dat ons sommige oorlogsoptredes aan generaal Mentz toedig sonder dat dié insidente in sigself op enige sekerheid berus. In hierdie geval oorleef beide die voorval en die naam wat ons aan die beweerde voorval bind bloot in die volksmond. In dié totale afwesigheid van enige feite steek ’n geregverdigde twyfel sy kop dubbel en dwars uit.
Dit gee aan die vraag of generaal Mentz werklik bestaan het ’n nuwe dringendheid.
Ons leef in ’n tyd waarin mondelinge oorlewering ’n nuwe status as ’n aanvaarbare historiese aanspraak verkry. Hierdie status is oordrewe: oorlewering, in die afwesigheid van stawende dokumentasie, werk óf verskralend óf kreatief op die geskiedenis in. Ons kan die verskralende of kreatiewe invloed verduidelik na aanleiding van ’n voorval wat aan generaal Mannetjies Menz self toegeskryf word.
Daar is voldoende dokumentasie dat ’n twintigtal swaar gewapende burgers die Brits besette Middelburg, Transvaal, vroeg een Mei-oggend in 1902 onder die skuiling van die eerste koue binnesluip. ’n Runnik en die onverskillige hoefklap van ’n perd verdwyn in die dorpenaars se donker drome, want daar is ’n verposing in die stryd: oor die hele land bespreek Boereoffisiere vredesvoorwaardes met hulle burgers en onder mekaar.
Dit is die uur waarin selfs die ipekonderis sy eie simptome gediagnoseer het en nou tevrede slaap. Dis die uur waarin die slaaplose oplaas sluimer. Die gewete swig uiteindelik voor vermoeienis, want dis nou eers tweede hanekraai.
In stilte beset die burgers die tronk. Die bewaarders, onder die bevel van ’n Engelse onderoffisier en merendeels bestaande uit hensoppers of hanskakies, is nou nog dronk van die vorige aand se ietwat vroegtydige viering van die vrede.
Die storie lui dat die burgers onder die bevel van generaal Mannetjies Mentz en sy getrouste volgelinge staan. Hulle is op pad na Delagoabaai om ’n vrede te ontsnap wat hulle uitsluit. Voordat hulle egter aan hulle eie veiligheid dink, is dit nodig om ’n lid van generaal Mentz se kommando, Rooi Roux, uit die Middelburgse gevangenis te bevry – hy word aangehou op ’n klag van moord op ’n Engelse offisier. Die gewonde offisier is na bewering met die kolf van sy geweer papgeslaan, soos dit Rooi Roux se manier in geslote geveg met die vyand is.
Generaal Mannetjies Mentz laat die paar gevangenes vry. In hulle eie tronkselle sluit hy die bewaarders toe. Toe die kommando die tronk en die onbewaakte barakke met dinamiet in die lug blaas, met die nuwe gevangenes en al, ruk die dorp uit sy diepe slaap.
Die dweper sien die aarde bewe en voor hom oopgaan. Hy sal voortaan tussen uitverkorenes leef. Die ipekonderis