Ons werk was verkenning. Vinnig infiltreer, laaglê, dan in die nag naby aan die teiken kom om troepegetalle, die aard en toestand van die wapentuig te bepaal. En dadelik ongesiens terugval en rapporteer.
Nadat ons radioboodskappe met gegewens oor die kampe gelewer is, was die slaggereed Impalas met eerste lig op boomhoogte donderend op pad na die teiken. Ons vlamgat-vriende met hul dodelike ladings onder die vlerke.
Soms moes ons binne sig van die teiken wag, die strike op radio inpraat, en onsself teen die lugaanval probeer beskerm met die helderpienk dayglo-panele aan die binnekant van ons omgedopte boshoedens.
Dit is angswekkend om as twintigjarige jou lewe aan ’n trigger-happy vegvlieënier se reaksietyd toe te vertrou, met die hoop dat daardie tagtiger-pienk in ’n breukdeel van ’n sekonde sigbaar en herkenbaar as vriendelike magte sou wees.
Ek was vars uit Verkenningskool, ingedeel by 51 Kommando in Ovamboland: Frans (Tex) Texeira, die seun van ’n Portugese boer en sy Afrikanervrou uit die Laeveld.
Van kindsbeen ’n alleenmens. Gemaklik op my eie, veral in die natuur. Ook mal oor lees. Ek het gereeld dae lank van die huis weggebly. Ek, my bivvie en ’n boek. Dit was natuurlik in die dae voor die internet. Ek het myself vir die pret uit boeke leer spoorsny en menssku tarentale en kleinwild vir kos gejag. Vuur gemaak met niks. Ek kon van vroeg reeds na myself omsien, ’n Grensvegter in my eie verbeelding.
My pa het daarop aangedring dat ek universiteit toe moes gaan. Iets in hom was skaam vir boer wees. Ek kon dit nooit verstaan nie. Hy wou dat ek méér as dit word. En om oor onafhanklikheid te leer moes ek ver van die huis af wees. Stellenbosch toe, koshuis toe, vir twee van die beste jare in my lewe.
Politieke filosofie was ’n vreemde dog halfbekende wêreld: Die konsepte wat ek so gereeld in die bos raak gelees het, het nou gestalte gekry, ’n konteks ontwikkel en begin sin maak. Terselfdertyd het dit ’n morele beslag vir my optrede begin neerlê, het ek geglo. Op negentien het ek die wêreld geheel en al verstaan, met die arrogansie van die onbewuste ongeskoolde.
Dit het ons gesoute filosofieprofessor nie ontgaan nie. Wees krities; bevraagteken alles, was sy vermaning.
En daar het my vertwyfeling in verwyderde, akademiese politiek begin. In Marxisme, die sogenaamde wêreldeuwel van kommunisme, die antichristelike Rooi Gevaar waarteen ons magte geveg het. Aan die ander kant was daar my totale verwarring oor ons regering se afsku van sosialisme, en die ooglopende en bewese voordele daarvan vir samelewings oor die wêreld heen. Hoe kon dit verkeerd wees? Verkeerd genoeg om ons oorlog toe te stuur daaroor? Wie moes ons glo? Hoe weet ons wie’s reg?
“Daar’s geen rooi telefoon na God toe om Hom te vra nie,” was professor Degenaar se antwoord hierop. “Dis iets wat jy vir jouself moet uitmaak. En dis ’n lewenstaak.”
My vertwyfeling is aangevuur deur middernagtelike gesprekke in die koshuis, waar ons ná swottyd in die hoekkamers vergader het en koffie in die hand die plek blou gerook het. Hier is ek vasgenael deur die stories van die eerstejaars wat eers diensplig op die grens gaan doen het, soos Bamma en Jeff. En Pieta van Klerksdorp. ’n Paar van hulle in die gevreesde recce-eenhede.
Hoe meer hulle vertel het, hoe sterker was die trekpleister. Dit was asof die taak van verkenning net vir mý geskep is, en dit ondanks my twyfel oor die politieke motiewe vir die oorlog.
Dit het noodwendig tot hewige argumente gelei. Ek het kritiese vrae oor die ideologie gevra, en die manne het hul aksies oorkant die grens as strategies noodsaaklik verdedig. Ek was nie oortuig nie. Hulle het my “’n fokken kommunis” genoem. Ek het hulle “onkritiese dose” genoem. Dit het lelik begin raak, tot een dag op pad klas toe.
Een van die oud-recces het ’n rukkie tevore begin saamstap. Bamma, ’n skraal kêrel met skerp groen oë, was altyd vreemd stil tydens al die koshuisargumente. Nou het hy vir die eerste keer sy mening gelug.
“Tex, jy moenie dat die ouens jou so rondfok nie. Baie van hulle was nie in die recces nie, hulle praat kak. Soos die Mech-ouens wat saam met ons gewerk het. Ander ding – jy het ’n probleem met hoekom ons daar was. Onthou, vir ons was dit bloot ’n job. Jy het dit gedoen omdat jy goed was met dinge soos bekruip en wegkruip, en omdat jy geweet het wanneer jy moet hol en die fight vir ’n ander dag los.
“Daar was nie dom ouens nie. Die operators was sensible mense, ouens wat weet wanneer om gat skoon te maak. Ouens soos daai laat hulle nie bullshit met ideologie nie. Dis nie hoekom hulle daar is nie. ‘Om kommunisme te beveg’. Dis bullshit. Hulle sluit aan omdat hulle ’n spesifieke skill set het wat nêrens anders inpas nie. So hulle dink nie eens aan commies fight en klap-’n-Swap nie. Dis ’n job, niks meer nie. En of hulle dit nou hier doen of in Nicaragua of Colombië, dis wat hulle wil doen. Niks anders nie.”
Hoekom Bamma my die preek gegee het, weet ek nie. Maar dit was soos ’n lig wat aangeskakel is. My dae, my weke in die bos as kind, my liefde vir alleen wees, my spoorsnyery, my veldkennis – dit het alles nou sin gemaak. Wonderlik, eenvoudig sin gemaak.
Verkenning was my roeping. Ek wou opskop.
My pa het natuurlik ontplof. Snaaks genoeg, my ma was kalm. Dis asof sy al die tyd geweet het, met daardie wysheid wat net ’n ma kan hê wat ’n kind so eenkant sien grootword en nie aan hom probeer verander nie.
Ná die Junie-vakansie in my tweede jaar, wat maar stormagtig verloop het, kom ek en my pa toe ooreen dat ek my jaar suksesvol sou klaarmaak, my graad dan vir eers sou parkeer, en dat ek dit deur Unisa verder sou vat sodra ek kon.
Dit was ’n ongelooflike toegewing van my pa se kant, totaal onverwags. Ek vermoed my stil en sterk ma het met hom gepraat.
Op die laaste aand voor my vertrek het hy my eenkant geroep.
“Tex, ek kan sien jy’t jou mind opgemaak. Ek ken nie hierdie wêreld waar jy nou wil in nie. Ek het gehoop jy sou iets anders doen. Maar ek gaan jou nie keer nie. Ek wil net hê jy moet beter doen as dít waarin jy grootgeword het.”
“Dad, daar’s niks fout gewees met my opvoeding nie!”
Hy het sy hand opgehou, sy kop geskud. “My kind, ek wens ek kon jou meer gegee het. Dat jy kon word wat ek nooit kon wees nie. Dis die enigste manier hoe ’n mens vorder. Elke generasie moet kan beter doen. So – ek gaan nie in jou pad staan nie. Jy wil ’n soldaat word …”
“’n Recce, Pa!”
“… ’n recce word. Belowe my een ding: Maak seker jy word die beste donnerse recce onder die son. En bly leef.” Toe sy hand op my skouer, ’n nattigheid in sy oë, en die gesprek is verby.
Ek het woord gehou, my tweede jaar goed geslaag, en is in Januarie die volgende jaar per trein Pretoria toe.
Basiese opleiding was niks. Ek was fiks, en ek het geweet wat wag as ek vir spesmagte gekeur sou word. My aansoek daarvoor is dadelik deur my eenheidsbevelvoerder ingedien, en dit is genadiglik goedgekeur. Ons was binne ’n paar maande op pad na die gevreesde duine by Durban.
Die fisieke eise van die aanvanklike keuring was swaar. Die een afkak op die ander. Die kleiner, ligter laaities onder ons kon uithou; dit was die groter manne wat eerste gevou het. Maar daarna het die getalle ewewigtig begin krimp soos die geestelike teistering deur die instrukteurs, die skok van langdurige blootstelling en wakkerbly hul tol geëis het.
Nege uit die oorspronklike dertig het die keuring en uiters taai daaropvolgende opleiding voltooi. Ons is vir taktiese oefening Caprivi toe. Daarna opleiding in spoorsny en toe, uiteindelik, taktiese ontplooiing saam met opvolgspanne en Boesman-spoorsnyers.
Dit was ’n verrykende ervaring, ’n wêreld van nuwe kennis wat voor my oopgegaan het. Ek het alles gretig ingedrink. Soos Bamma gesê het, hier was iets wat ek van nature goed kon doen. Daardie kennis het alles vir my verander – weg was die politiek, die ideologie, die vertwyfeling. Al wat oorgebly het, was die job en hoe goed jy dit kon doen.
Dit het geen oorreding gekos om my by die staande mag te laat aansluit nie. Selfs