Onun da derdini yazır senetkâr,
Dünyanın ne uzun macerası var.
…
Bakı, penceresi açıġ bir bina
Ḫezer deryasını basmış bağrına.
Al géyib ġızarır yéne üfüġler,
Bir azdan gözünü açacaġ seher.
Güneş doğub seher oldu,
Ay géyindi gözel Bahar,
Düz iyirmi yaşa doldu
Ana yurda gelen bahar.
Gözel Bakı başdan-başa
Bezenmişdir al ġumaşa.
Al bayraġlar éyvanlardan
Baş eymişdir yollar üste.
Azad torpaġ… azad insan
Gelib kéçir deste-deste.
Her dodaġda bir gülüş var,
Her baḫışdan güneş parlar.
…
Şiirin “II simfoniya” bölümüne “Éşit bu nəğməmi Təbriz gözəli” mısrasıyla başlayan büyük şair, büyük ustalıkla bir nevi Güney Azerbaycan’la hasbihâl etmektedir.
Eşit bu nǝğmǝmi, Tǝbriz gözǝli,
Adındır eşqimin ilki, ǝzǝli.
O qǝmli gözlǝrin intizardadır,
Xǝyalın qǝfǝsdǝ ömrün dardadır
O gün ki, parladı şahların tacı,
Sǝn oldun bir çörǝk, bir haqq möhtacı.
Yeyildi varlığın çeynǝndi ömrün;
Ömründǝ şadlanıb gülmǝdin bir gün.
Füzuli şerindǝ adın var sǝnin,
Qüssǝdir ovlağın qǝmdir vǝtǝnin
Pǝrişan saçların nǝ tarımardır…
Ruhunda ağlayan bir neymi vardır?
Bizim ki, atamız, anamız birdir,
Qǝlbimiz, eşqimiz ayrı deyildir.
Mǝn azad olmuşam, adım da Bahar,
Sǝninsǝ qǝlbindǝ bülbüllǝr ağlar!
Düşdü qılınc kimi ortadan Araz…
Fǝqǝt, yaman günün ömrü çox olmaz.
Ah, bacım! Ürǝyin çǝkildi dara!..
Tǝpǝdǝn-dırnağa geyindin qara…
Döyünǝn qǝlbinǝ köksün dar oldu,
Yediyin, içdiyin zǝhrimar oldu.
Ağ sinǝn üstündǝ od qalandıqca,
Eşqin, mǝhǝbbǝtin tapdalandıqca,
“Möhnǝt çǝmǝnindǝn gül dǝrǝ-dǝrǝ”.
Ucaldı şairin ahı göylǝrǝ:
“Şǝbi-hicran yanar canım,
Tökǝr qan çeşmi-giryanım;
Oyadar xǝlqi ǝfqanım,
Qara bǝxtim oyanmazmı?”
Füzuli yurdunun qǝm sǝsidir bu,
Pǝrişan bir elin nalǝsidir bu.
Yox, yox, bu nalǝlǝr, bu acı qǝmlǝr,
Çǝkdiyin ağrılar, dǝrdlǝr, sitǝmlǝr
Ağ gündǝn müjdǝlǝr vermǝdi sana,
Yatdığın yuxudan baş qaldırsana!
Dur, bacım! Haqqını sǝn özün istǝ,
Dur and iç Babǝkin mǝzarı üstǝ,
Ellǝri bir yeni, ağ günǝ sǝslǝ,
Sarıl günǝş rǝngli bir al bayrağa,
Sǝsinlǝ ellǝri qaldır ayağa…
Azadlıq eşqiylǝ hayqırdıqca sǝn,
Ellǝr ilham alsın ana sǝsindǝn…
Yandır ürǝyini zülmǝte qarşı,
Atıl cǝbhǝlǝrǝ aslanlar kimi.
Hünǝrlǝ atılır hǝr zülmün daşı,
Kükrǝyib bağıran bir ruzgar kimi,
Çağır döyüşlǝrǝ öz sevgilini;
Öz ana qǝlbini, ana dilini
O düşmǝn ǝllǝrdǝn özünǝ qaytar,
Qoy öpsün alnını gül üzlü bahar.
Axma, Araz! Dayan, Araz!
İnsaf eylǝ bizǝ bir az.
Bir ürǝyi iki yerǝ
Cǝllad kimi bölmǝk olmaz…
Azǝridir mǝnim adım.
Bağlansa da qol-qanadım,
Dünya bilir şöhrǝtimi,
Mǝn ki, bir qul yaranmadım…
Yüz ildir ki dustağam mən,
Qürbət olmuş mənə vətən.
Min haqqımı çeynəmişdir
Hər tac qoyub yoldan ötən.
Təbriz oğlu! Təbriz qızı!
Yadlar yedi haqqınızı.
Bir üsyanla doğacaqdır
Azadlığın dan ulduzu!.. (Vurğun, 1986: 1/32 vd.)
II. Dünya Savaşı sürecini lehine çeviren Moskova, Tahran konferansını müteakip Kırım ve Ahıska meselesiyle birlikte Güney Azerbaycan meselesine de ağırlık verir. Sovyetler Birliği Halk Komissarları Kurulu 6 Mart 1944 günü önemli kararlar alır: Tebriz merkezli Azerbaycan Demokratik Hakûmeti kurulacak, Türk dilinde eğitim öğretim başlatılacak. Üniversite açılacak, sosyal ve kültürel çalışmalar hızlandırılacak…
Halk şairi Samet Vurgun’un başkanlığında Azərbaycan-İran Mədəni Alakalar Cəmiyyəti kurulur. 6 Mart Kararlarını hayata geçirmek için Samet Vurgun’un başkanlığında Güney Azerbaycan’a 620 kişi gönderilir. Vurgun, eşi ve 620 kişilik ekip Bakü’den trenle yola çıkar (Hesenli, 2002: 642 vd.). Vurgun, büyük yetkilerle yıllardır hasretinde olduğu Tebriz yolundadır. Yeni doğan güneşin sıcak ışınlarıyla Hudaferin Köprüsü’ne ulaşırlar. Şair bu seferini “Körpünün Hesreti” şiirinde şöyle anlatır:
Araz qırağında dayandı qatar3,
Elǝ bil qǝlbim dǝ dayandı4 bir dǝm…
Sıxlaşdı göydǝki seyrǝk buludlar,
Deyǝsǝn5, başıma dolandı alǝm.
Başlar uzanmışdır pǝncǝrǝlǝrdǝn,
O taya… o taya6 baxışır hamı.