Samet Vurgun, Azerbaycan edebiyatının korunması, geliştirilmesi ve onun genel gidişatı hakkında önemli görüşler ortaya koymuştur. Azerbaycan bedii edebiyatının hangi istikamet üzere gelişme göstermesi gerektiği konusunun daima canlı bir mesele olarak sosyal düşüncelerinin merkezinde durması gerektiğini vurgulamıştır. Bununla birlikte bedii tenkidin, her şeyden önce, yazarların meydana getirdiği eserleri tenkit etmekle kalmaması her yazarın takip edeceği edebî yolun istikametiyle de derinden meşgul olunması, onun edebî kabiliyetinin hangi tür üzre daha verimli, daha başarılı olacağının da ona haber vermesi gerektiğini tavsiye etmiştir. Çünkü Vurgun, edebiyatın genel talihinin ve geleceğinin bu meseleye bağlı olduğuna inanmıştır (Vurğun, 2005: V/91).
Vurgun’un takip ettiği yolun en önemli bir yanı da Molla Penah Vakıf’ın başlattığı intibah dönemi edebiyatının, başka bir anlatımla Divan Edebiyatı veya yüksek zümre edebiyatının halk edebiyatıyla kucaklaştırılması meselesini çok etkili bir şekilde devam ettirilmesidir.
Vurgun, halkın dilini şiire, tiyatroya taşımış, halkın diliyle âlimlerin, aydınların dilini harmanlamıştır. Onun eserlerinin köylülerden şehirlilere kadar her kesim tarafından hüsnü kabul görmesi bunun göstergesidir.
Vurgun’un Azerbaycan Türk edebiyatına aynı zamanda Türk devletleri edebiyatına yaptığı katkılardan önemli biri de genel Türk edebiyatına manzum roman türünü kazandırmasıdır. Vurgun’un, Bolşevik İhtilâli’nin yirminci yılı için yazdığı ve eski bir köyün kolektifleştirilmesi sürecini anlattığı “Komsomol Poeması” özgün bir manzum romandır. Kendi ifadesiyle bu eser Sovyetler Birliği tarihinde ilk manzum romandır (Vurğun, 2005: V/21).
Samet Vurgun, Azәrbaycan Yazıçıları İttifaqının birinci genel kurulunda “Azәrbaycan Әdәbiyyat Tәnqidi Haqqında” sunduğu bildirinin ilk cümlesi şöyledir:
“Yoldaşlar, mәn Azәrbaycan Türk tәnqidinin vәziyyәtinә dair bir neçә söz demәk istәrdim.”
Aynı bildiride beş yerde “Azәrbaycan Türk tәnqidi” bir defa da “Azәrbaycan Türk әdәbiyyatı”
Tamlamasını kullanmıştır.
3.3. Vatan
Bir də dilimizdə – “Vətən” sözü var, Ana qucağıdır bu ilahi söz… Onun nəfəsidir böyük arzular, Nə könül doymuşdur ondan, nə də göz
Samet Vurgun, Azerbaycan’ın cismen ve ruhen molekülüdür. Başka bir sözle o, Azerbaycan toprağının ve halkının özüdür.
Onun mayasının hamuru Azerbaycan toprağından yoğrulmuş Azerbaycan Türküdür.
Onun için Vurgun, Azerbaycan’ın sesi, sözü olmuş, onun sözcüsü, gözcüsü olmuştur.
O, Azerbaycan ile gönül sohbeti yaparken onunla olan ilgisini, bağını şöyle açıklıyor: Herkes biliyor ki sen benimsin, yurdumsun, yuvamsın, meskenimsin, senin bağrında vücut bulmuşum, seninle gönül ile can gibiyiz birbirimizden ayrılamayız.
El bilir ki, sǝn mǝnimsǝn,
Yurdum, yuvam, mǝskǝnimsǝn,
Anam, doğma vǝtǝnimsǝn!
Ayrılarmı könül candan?
Azǝrbaycan, Azǝrbaycan! (Vurğun, 1986: I/25)
Aynı şiirin diğer bir bendinde Namık Kemal’in vatanı ana ile özdeşleştirdiği gibi o da vatanı ana, kendisini ise yavru olarak nitelendirmiştir. Hangi tarafa, nereye gitse uçup geleceği yerin, halkının, hayatının, obasının, yuvasının Azerbaycan olduğunu poetik bir ifade ile belirtir:
Mǝn bir uşaq, sǝn bir ana,
Odur ki, bağlıyam sana:
Hankı sǝmtǝ, hankı yana
Hey uçsam da yuvam sǝnsǝn,
Elim, günüm, obam sǝnsǝn!
Vurgun, insanî duygular içerisinde en önemlisinin vatanseverlik olduğuna inanır. Halk aşkı, vatan sevgisi insanın hayat nefesidir. Havasız, nefessiz yaşanamayacağı gibi insanın vatansız da yaşamasının mümkün olamayacağını düşünür. “Vətənpərvərlik və Gənclik” (Vurğun, 2005: V/144) adlı makalesinde halk ve vatan sevgisini şöyle yorumlar:
“İnsan hisləri içində ən müqəddəs, ədəbi, tərəqqi və inkişafa tekan verən amillərdən biri, bəlkə ən mühümü vətənpərvərlikdir. Xalq eşqi, vətən məhəbbəti insanın həyat nəfəsidir desək, biz ömrün məqsəd üçün yarandığını bir daha dərk edərik. Öz arxasında xalqın, vətən torpağının qüdretini, onun həyat və mübarizə qabiliyyətlərini dərk edən bir qəhrəman döyüş meydanında yorulmaz, odlar, alovlar içində yansa belə, vətən torpağının gələcəyi, şərəf və şöhrəti ona böyük təsəlli olar, o, həyatın da mənasından razı qalar. Vətən eşqindən ilham alan bir şair ömrü boyu bəxtiyardır.”
Vurgun, vatanperverliğin önemini vurgulamakla kalmaz. Yeni nesillerin vatansever yetişmeleri için eğitim öğretimde her türlü tedbirin alınmasını da ısrarla öğütler: “Madəm ki, insan ömrünün ən böyük zinəti, onu yaşadan ən qadir qüvvə vətənpərvərlik hissidir, bu hiss bugünkü körpəler nəslimizin təlim və tərbiyəsinin əsas ruhu, çarpan ürəyi, düşünən beyni olmalıdır. Bu işdə bədii sözün, incə sənətin xidməti böyük və zəruridir. Uşaqlıq aləmində vətən yaxud vətənpərvərlik məvhumları ibtidai ve təbii bir haldadır. Onun şuurunda bütün anlaqlar mücərrəd haldan uzaq olduğu kimi, vətən məvhumu da mücərrəd dəyildir.”
Saç ağardı, ancaq ürək
Alovludur əvvəlki tək.
Saç ağardı, ancaq nə gəm!
Əlimdedir hələ qələm…
Bilirəm ki, deməyəcək
Bir sevgilim, bir də Vətən:
Şair, nə tez qocaldın sən!? (Vurğun, 2005: II/212)
Bağrıma basıram Ana Vətəni,
Bu ülfət ilhama çağırır məni! (Vurğun, 2005: II/175)
Azerbaycan’ın güzelliği, değeri ve stratejik önemi bakımından fevkalade ehemmiyetli bölgelerinden biri hiç şüphesiz ki Karabağ’dır. Karabağ, tarih boyunca Azerbaycan’ın kültür, medeniyet, sanat ocaklarından biri olmuştur. Vurgun, Karabağı’ı gözünden ve gönlünden uzaklaştırmamıştır.
Könlüm keçir Qarabağdan,
Gah bu dağdan, gah o dağdan;
Axşam üstü qoy uzaqdan
Havalansın Xanın sǝsi,
Qarabağın şikǝstǝsi.
Vurgun, aynı zamanda halkının da gözünü, gönlünü Karabağ’dan ayırmaması gerektiğini her vesileyle tembihlemiştir. O, Karabağ’ın geçmişinin derinliklerini, günümüzün yakınlarına taşımıştır. En önemli eserlerinden Vakıf dramını Karabağ’a hasretmiştir. Nizamî, İskendernâme adlı eserinde 15 asır önce hüküm süren Kral İskender’e halk adına hocası ve musahibi Aristo’ya nasihat