Tahran “Şah Yönetimi”nin İran’ın aslî unsuru olan Türklere hor bakmalarına, onların kültürel değerlerini örselemelerine karşı celallenerek ağır sözlerle ağızlarının payını verir:
Söyle, sənmi xor baxırsan mənim şeir dilimə?
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Sənmi “türkəxər” deyirsən ulusuma, elimə?
Dahilərə süd vermişdir Azərbaycan gözəli…
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Bir varaqla tarixləri, utan mənim qarşımda,
Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?
Koroğlunun, Səttarxanın çələngi var başımda.
Nəsillərim qoymayacaq daş üstündə daşını;
Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?
Səməd Vurgun’un birkaç vecizesiyle bu bölümü sonlandıralım:
“Vətənin məhəbbəti ile alovlanmayan, onun tarixini bilməyən alim və ya tarixçi, yazıcı və ya rəssam öz xalqına layiq heç bir şey yaradabilməz.” (Vurğun, 2005: V/53)
“Azərbaycan xalqı əsrlər boyu mübarizəsi ile nəinki öz tarixinə, hətta mütərəqqi bəşəriyyətin tarixinə qızıl səhifələr yazmışdır. Azərbaycanın tarxini bilmədən Şərqin, hətta Qərbin bir sıra ölkələrinin tarixi haqqında tam təsəvvür əldə etmek olmaz.” (Vurğun, 2005: V/54vd.)
“Biz bəzən böyük bir həqiqəti unuduruk ki, yaşamağa haqqı olan bir xalqın həyat qüdrəti, mübarizə qabiliyəti, onun gələcək taleyi, hər şeydən əvvəl, bu xalqın qoynunda bəslədiyi gənçliklə ölçülməlidir! Biz möhtərəm qocalarımızın simasında yaradılmış tariximizi sevib alqışlamalı, lakin gəncliyimizin simasında yeni tariximizi yaratmalıyıq!
“Gənclik vətən torpağının səhəridir. Onun surətində günəşin qüdrəti, baharın həyat ətri vardır.” (Vurğun, 2005: V/83)
“Azərbaycan xalqının şərəfli kecmişi vardır və o , ən qədim, ən mədəni xalqlar sırasına daxildir. Azərbaycan xalqının mədəniyyəti tarixin ayrı – ayrı mərhələlərinde bütün Şərqdə ən qabaqcıl ve mütərəqqi mədəniyyət olmuşdur.” (Vurğun, 2005: V/52)
3.2. Dil ve Edebiyat
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən, Məktəbin adına dedik “uşkola”. Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
Samed Vurgun, bir milletin millî kimliğinin esasını teşkil eden ve halkı birbirine bağlayan, onu tanıtan, onun bütün değerlerini muhafaza edip hazinesinde saklayan hatta kültür değerleri içerisinde millî damgası en belirgin olan unsurun dil olduğunun bilincinde olmuştur. O, hem Türk dilini en iyi şekilde kullanmış ve edebî eserler vermiş hem de onun varlığını koruyup bekası için mücadele edenleri takdirle yâd edip eserlerini gün ışığına çıkarmıştır.
O, 1935 yılında yayımladığı “Aslan Gayası” (Vurğun, 2005: III/110 vd.) poemasında Çarlık Dönemi’nde Türk dili hususunda yapılan ihmali, ilgisizliği hatta hıyaneti dile getirip bu “kanlı” ve “korkunç” dönemin hatırlanması ve ibret alınması gerektiğini belirtmiştir.
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən,
Məktəbin adına dedik “uşkola”.
Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən
Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
Yüz il Füzuliyə həsrət qalaraq
Doğma anamıza söylədik “mama”.
Yüz illik yuxuya birdən dalaraq
Yatdıq gözümüzdən yaş dama-dama. (1935)
Vurgun, Türk dilinin ve Türk varlığının bertaraf edilmek istendiği “Kızıl Kırgın” tufanının kasıp kavurduğu 1936 yılında yayımladığı “Azad İlham” adlı şiirinde üç dilde divan tasnif eden Nesimî’nin ıstırabıyla Nesimî’yi anlatır:
Bu miskin aşiqə baxın da bir az,
Diri soyulsa da dözər2, ağrımaz.
Sən ey ülkərimiz, sönməz sənətkar!,
Əsrlər boyunu gördü gözlərin;
Tarixlər boyunca qaldı yadigar
Ölməz fikirlərin, ölməz sözlərin!..
Yine üç dilde divan kurup dünyada Türk dilini ve şiirini ulaşılmaz zirveye çıkaran dünya şöhretli Fuzulî’nin hıçkırıklarını duyurup gözyaşlarını gözümüze aktarır.
Füzuli doymadı göz yaşlarından,
Açdı qapısını səhər yelləri.
İncidi ən yaxın sırdaşlarından,
Ağlayıb ağlatdı bizim elləri;
Ağarmış saçında, saqqalında qış…
Asiman dolandı şikayətindən,
Karvanı dərd adlı səhrada qalmış.
Leylinin Məcnunun hekayətindən.
Sarayların surlarına mahkûm edilen, kaynağından uzaklaştırılarak yabancı dillerin işgaline maruz bırakılan Türk dilini ve edebiyatını sarayların cenderesinden çıkarıp tabii kaynağına kavuşturan ve bu kutlu yolda canını kurban eden Vakıf’ı sık sık hatırlatır:
Gətir xatirinə Vaqifi bu dəm
Qırıldı qəlbində bir yurdun sazı…
Ağladı ardınca gözlərində nəm
Uçan durnaların küskün avazı.
O, gərdi köksünü farsın dilinə,
Haykırdı: Türk dili, Türk şeri gərək!
Bir yeni can verdi doğma elinə,
Üfüqdən üfüqə qanad gərərək…
Burada önemli bir hususu açıklamak yerinde olur. Bazı sözde kalem erbabı eski sahiplerine bağlılıklarını göstermek ve onlarla birlikteliklerini özleyerek vatan, millet vurgunlarına kesik kesik de olsa laf vurmalarına, hatta kara yakmalarına o devrin zulmünü bütün şiddetiyle yaşayan bir ailenin ferdi olarak görmezden, duymazdan gelmem elbette ki mümkün değildir.
Elleri “nataşaların” elleriyle sıkılmaktan başka şeyle sıkılmayan uşaklar, vatan vurgunlarının mengeneyle sıkılan ellerinden çıkan nice katmanlı şiirlerindeki