Samet Vurgun’un, 2 ağustos 1936’da yayımladığı “Azad İlham” adlı şiirinin 23. beyti şöyledir:
O, gərdi köksünü farsın dilinə,
Haykırdı Türk dili, Türk şeri gərək! (Vurğun, 1960: 319)
Vurgun’un vefatından sonra bu beyit defalarca değiştirilerek yayımlanmıştır.
Gərdi sinəsini o, fars diline,
Bağırdı, öz dilim, öz şe’rim gərək! (Vurğun, 1960: I/232)
Aynı beyit başka bir kitapta:
Gərdi sinəsini o, fars dilinə,
Bağırdı: öz dilim, öz şe`rim gərək! (Vurğun, 1985: I/277)
Gərdi sinəsini o, fars diline,
Haykırdı, türk dili, türk şeri gərək! (Vurğun, 2005: I/222)
Başka bir örnek verelim:
Vurgun, Rus edebiyatının baş eseri olan Puşkin’in yazdığı “Yevgeniy Onegin” eserini 1936 yılında Türk diline tercüme etmesini aynı yıl yazdığı “Büyük Şairin Şerefine” adlı şiiriyle dünyaya duyurur ve ilk bendinde şöyle der:
Axıtdım alnımın inci tərini,
Yanmadım ömrümün iki ilinə.
Rusiya şerinin şah əsərini
Çəvirdim ilk dəfə Türkün diline. (Vurğun, 2005: I/228):
Vurgun’un vefatından sonra dördüncü mısrası şöyle değiştirilir:
Rusiya şerinin şah əsərini
Mən çəvirdim Azərbaycan dilinə (Azad İlham 1937: 52-56)
Başka bir eserde şu hâle getirilir:
Rusiya şerinin şah əsərini
Çəvirdim Vaqif’in şirin dilinə (Vurğun, 1960: 241; 1985: I/288)
Sadece bu örnekler bile devrin zulmünü ve Vurgun’un eserlerinin başına gelenleri göstermeğe yeterlidir.
Vurgun, sadece yaşadığı devirde Türk dili ve edebiyatına yapılan saygısızlığa karşı mücadele vermekle kalmamıştır. O, tâ 12. yüzyılda Şirvan Şahı Ahsitan’ın Nizamî’ye baskıyla “Leyla ve Mecnun” eserini Farsça yazdırmasından – ki Nizamî bu hadiseyi kitabın ön sözünde anlatmıştır – duyduğu rahatsızlığı telmih yoluyla “20 Bahar” poemasının “1. Sinfoniya”sında kaleme almış ve gelecek nesillere bu kanayan yaranın acısını hissettirmeye çalışmıştır.
Nizamî, Leyla və Mecnun eserinin girişinde “Kitabın Yazılmasının Səbəbi” başlığı altında meseleyi şöyle anlatır:
Bir gün nəş’əliydim aləm şad kimi,
Dəmlər içindəydim Keyqubad kimi.
…
Könül pərvanəsi əlində çıraq,
Mən bülbül olmuşdum, məst olmuşdu bağ.
…
Bu zaman bir elçi gəldi eyvana,
Şahın məktubunu gətirdi mana.
On – on beş sətirdi şahın bu sözü,
Gözəl xətti ilə yazmışdı özü.
“Ey söz dünyasına hâkim Nizami,
Qulluğa məhrəmsən tut ilticamı.
Səhər yuxusunun pərdəsini at,
Yenə söz oynadıb bir sehr yarat.
…
İstərəm Məcnunun böyük eşqinə
Bir söz xəzinəsi açasan yenə.
Bakirə Leyli tek, ey böyük üstad!
Şe’rdə iki üç bakir söz yarat.
…
Bu təzə gəlinə çəkəndə zəhmət,
Fars, Ərəb dilində vur ona zinət.
…
Türk dili yaramaz şah nəslimizə.
Əskiklik gətirər Türk dili bizə.
Yüksek olmalıdır bizim dilimiz,
Yüksek yaranmışdır bizim nəslimiz.”
Qulluq halqasına düşdü qulağım,
Qan vurdu beynimə, əsdi dodağım.
Ömrüm viran oldu, solub saraldım,
Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.
…
Qəlbimdə can kimi əzizim olan,
Məhəmməd Nizami –oğlum bu zaman
Bu gözəl məvzuya könül verərək,
Oturdu yanımda o bir kölgə tək.
Öpdü ayağımı xeyli mehriban,
Dedi: “Ey göylərə meydan oxuyan,
‘Xosrov və Şirin’i yazıb yaratdın,
Hər duyan könüldə bir zövg oyatdın.
Leyli Məcnundan da yarat bir əsər,
Cüt olsun yazdığın qıymətli gövhər.
…
Dedim: “Ayna üzlüm, sözündə möhkəm,
Sözün yerindədir, haqlısan bu dəm…” (İbrahimov, 1985: IV/202 vd.)
Şair “Komsomol Poeması”nın ilk sıralarında Türk’ün mitolojik ulu anası Humay Ana’nın timsali olan bir Türk kızının varlığını, hayatını, düşüncesini ve beklentilerini yorumlayıp dikkatlere sunar.
Humay, Göktürk Kitabelerinde anlatıldığı gibi, Türklerin bilge, ermiş, çocukları koruyan melek anasıdır. Rusların mitolojik anası Tatyana olduğu gibi Türklerinki de Humay’dır.
Humay düşündürür, Humay ağladır…
O nə Tatyanadır, nə Ofəlyadır.
Həyata gəldiyi o gündən bəri
O küskün baxışlı qara gözləri
Nələr düşündürür
Onun həyatı,
Sevgisi, taleyi, müqəddəratı
Hər zaman andırır vərəmli bir qış,
Bütün diləkləri gözündə qalmış
İcazə versəniz danışaram mən
O, qız xəyalının incəliyindən:
Daldığı musiqi –sazların səsi,
Ya da ki quşların vəhşi nəğməsi…
Dağların döşündə gəzinən çoban
Dərdlənib neyini çaldığı zaman,
Yaşarır Humayın qara gözləri,
Həyata gəldiyii o gündən bəri, (Vurğun, 2005: 3/15)
…
Vurgun, Humay’ın düşünce ve beklentilerini kendi görüş ve beklentileri