Dla charakterystyki rozmieszczenia, szczególnie zaś dla jego interpretacji, istotny jest zwłaszcza sposób zdefiniowania zbioru ludzi. W tradycyjnym ujęciu rozmieszczenie ludzi było badane jako cecha jednostek terytorialnych. Zbiór ludzi w tym przypadku definiowano na podstawie kryteriów administracyjnych lub geograficzno-regionalnych. Inny sposób definiowania zbioru polega na ustaleniu lokalizacji elementów, których relacja przynależności do zbioru została już uprzednio stwierdzona na podstawie wyróżnionych kryteriów. Takim kryterium może być na przykład rozmieszczenie ludzi zatrudnionych w rolnictwie czy też osób danej narodowości na świecie. Naturalnie istotna różnica występuje w badaniach typu: rozmieszczenie ludności Polski i rozmieszczenie Polaków.
W ujęciu terytorialnym zawsze należy się liczyć z niebezpieczeństwem potraktowania zbioru ludzi jako zbiorowości jednorodnej. Niektóre jego części mogą bowiem wykazywać silniejsze powiązania przedmiotowe ze zbiorowościami znajdującymi się w innych jednostkach terytorialnych. Typowym przykładem takich powiązań może być ludność polska w okresie zaborów czy też grupy etniczne w Afryce Zachodniej. Zostały one porozdzielane granicami dawnych kolonii, które obecnie są suwerennymi państwami. Z kolei Australia składa się jakby z trzech nałożonych na siebie narodów, które tworzą ludzie utrzymujący się z eksploatacji zasobów naturalnych (rolnictwo, zbieractwo, rybołówstwo i górnictwo), ludzi utrzymujących się z pracy w przemyśle oraz osób należących do sfery usług, czyli tzw. sektora trzeciego. Każda z wymienionych warstw posiada własną specyfikę rozmieszczenia, zależną między innymi od siły powiązań gospodarczych ich elementów z określonymi miejscowościami i regionami.
Należy więc odróżnić rozmieszczenie globalne (ogólne) ludności od rozmieszczeń szczególnych (specyficznych). Pierwsze z nich obejmuje wszystkie wewnętrznie zróżnicowane elementy ludności danego terytorium, drugie zaś dotyczą jedynie wybranych kategorii ludności, na przykład informatyków, lekarzy dziennikarzy, studentów, uczniów szkoły polskiej w miejscowości itp. Niekiedy rozmieszczenie szczególne traktowane jest jako rozmieszczenie społeczne, jednak o węższym zakresie znaczeniowym. Poza samymi osobami, mającymi własną lokalizacją, istnieje bowiem wiele właściwości kulturowych o charakterze niematerialnym, jak na przykład sposoby postępowania, technologia prac, praktyki religijne, afiliacje polityczne i tym podobne, które na mapie mogą być wyrażone jedynie poprzez miejsca osób, których dotyczą. Właściwości te, podobnie jak osoby, z którymi są związane, posiadają zatem jedynie rozmieszczenie „społeczne”.
Jak wspomniano uprzednio, podstawowym źródłem informacji o liczbie i rozmieszczeniu ludności są powszechne spisy ludności. Jednakże ze względów technicznych nie można spisać ludzi zarazem jednocześnie i wszędzie. Tym niemniej na arkuszach spisowych zebrane są tylko dane dotyczące stanu istniejącego w ściśle określonym czasie, na przykład w Polsce o północy z 6 na 7 grudnia 1978 r. Dla badań rozmieszczenia ludności ważna jest zarówno informacja, gdzie w momencie spisu faktycznie znajdowali się ludzie, jak również gdzie zwykle przebywają. Informacje te wydają się szczególnie ważne dla znajomości stosunków ludnościowych na terenach o dużym natężeniu ruchów wędrówkowych. Są to z reguły obszary nowych inwestycji, obszary wędrówek pasterskich lub rolniczych robót sezonowych itp.
Z tych też wzglądów wyróżnia się zwykle dwie podstawowe kategorie ludności: ludność zamieszkałą oraz ludność obecną. Ludność zamieszkała oznacza ludność stale przebywającą w danym miejscu albo też stale w nim zameldowaną, choć w danym momencie czasowo nieobecną. Czasami też określa się ją jako ludność de iure, gdyż jej lokalizacja w przestrzeni jest dekretowana normami prawnymi, a ściślej – wykonawczymi przepisami administracyjnymi. Natomiast przez ludność obecną rozumie się osoby zastane w danym miejscu w momencie spisu, choćby tylko przebywały tam chwilowo. Określa się je też niekiedy mianem ludność de facto, czyli zgodną z fizycznym, a nie prawnym, stanem faktycznym. Niektóre spisy uwzględniają ponadto kategorie ludności czasowo obecnej i czasowo nieobecnej.
Podobny problem występuje w podziale ludności na kategorie ludności „czasowej” i „mieszkającej” lub też „rezydencjonalnej”. Podział taki wynika z faktu rozbieżności przestrzennej miejsc zamieszkania, miejsc pracy oraz miejsc, w których świadczone są usługi handlowe, rozrywkowe itp. W ciągu dnia pustoszeją zwykle dzielnice mieszkaniowe, a część ludzi udaje się dzielnic biznesu, przemysłu czy oświaty, część zaś do centrów handlowo-usługowych. Po południu sytuacja się zmienia, ale do późnych godzin nocnych ludzie przebywają w rejonach koncentracji kin, teatrów, lokali rozrywkowych, hal sportowych itp. Dlatego też zachodzą z reguły pewne różnice między dziennym a nocnym rozmieszczeniem ludności.
2. Gęstość zaludnienia
Pojęcie gęstości zaludnienia, rozumianej jako relacja liczbowa między ludnością a zajmowanym przez nią obszarem, wprowadzone zostało do badań dopiero w XIX w. Stosowano je w związku z rozważaniami nad zagadnieniem, ile ziemi wykorzystanej rolniczo może wyżywić ludność danego kraju, a co za tym idzie, do oceny zjawisk przeludnienia i niedoludnienia. Początkowo, gdzieś do lat siedemdziesiątych XIX w., występował również zarzucony później termin relative population (ludność względna).
W piśmiennictwie polskim już w 1845 r. Tadeusz Czacki posłużył się gęstością zaludnienia w postaci wskaźnika „człowiek na włókę”. Rozumiano przez to liczbę ludności, którą mogła wyżywić jednostka powierzchni użytków rolnych. Podobnego wskaźnika użył L.Tatomir w swym podręczniku geografii Galicji z 1874 r. (Kosiński 1967, Jagielski 1974).
Zarówno termin, jak i pojęcie gęstości zaludnienia przyjęły się i są szeroko stosowane w piśmiennictwie geograficznym, tak polskim, jak i zagranicznym. Najczęściej operuje się pojęciem gęstości zaludnienia brutto lub geometrycznej, gdzie gęstość (G) obliczana jest w wyniku prostego podzielenia liczby ludności przez powierzchnię odpowiednich jednostek administracyjnych:
L oznacza liczbę ludności na obszarze A, natomiast A – powierzchnię tego obszaru w km2.
Stosuje się również pojęcie gęstości zaludnienia netto lub ekonomicznej gęstości zaludnienia. Rozumie się ją jako miarę, przy obliczaniu której wprowadza się dodatkowo ciągi jakościowe zarówno w liczniku, jak i w mianowniku prostego ilorazu uwzględniającego zaludnienie i obszar. Przykładem może być gęstość ludności rolniczej, mierzona liczbą osób zatrudnionych w rolnictwie, przypadającą na 1 ha użytków rolnych, czy gęstość urbanistyczna, wyrażająca liczbę ludności w przeliczeniu na jednostkę zabudowy mieszkalnej. Bardziej ścisłe i zgodne z teorią demografii jest takie rozumienie tego pojęcia, w którym do mianownika zamiast obszaru wprowadza się produkcję lub zasoby i wówczas miara ta przestaje być miarą przestrzenną, choć musi służyć jako cenna miara syntetyczna przy określaniu stopy życiowej ludności.
Operując pojęciem gęstości zaludnienia, należy zawsze mieć na uwadze, że obliczany wskaźnik jest ilorazem, na którego wielkość wpływa zarówno dzielna, tj. liczba ludności, jak i dzielnik, tj. powierzchnia obszaru. Byłoby pożądane, aby przynajmniej jedną z tych wielkości utrzymać niezmienną. Trudności w posługiwaniu się tym pojęciem wynikają z tego, że wskaźniki gęstości określają pewną sytuację przeciętną, w ramach której mogą się mieścić dość daleko odbiegające od siebie ekstrema. Z przypadkiem takim mamy do czynienia wówczas, gdy gęstość oblicza się dla wielkich jednostek terytorialnych. W związku z tym jednym ze sposobów uściślenia analizy jest operowanie możliwie stałymi jednostkami.
W praktyce jednostkami odniesienia są zazwyczaj jednostki administracyjne, dla których gromadzi się dane