Ludzie w geografii ludności są z reguły ukazywani przez pryzmat jakiejś grupy społecznej, a przy tym jako aktywny składnik życia zbiorowego. Człowiek bowiem nie działa samodzielnie i posiada znaczenie (z punktu widzenia geograficznego) tylko dzięki wspólnotom, poprzez które oddziałuje na powierzchnię Ziemi. Współczesnej geografii jest obce zawężanie pojęcia życia zbiorowego ludzi do zjawisk spontanicznych oraz instynktownych, charakteryzujących grupy zwierzęce.
Nie zapominając jednak o biologicznych podstawach życia i natury ludzkiej, geografia ludności ujmuje ludzi i ich zachowania przede wszystkim jako rezultat procesu rozwoju społecznego zbiorowości, której są członkami. Poznanie i analiza właściwości przestrzennych zbiorowości ludzkich uzyskuje zatem pełny walor tylko wtedy, gdy rozważy działalność człowieka w kontekście zbioru ludzi zintegrowanych w określoną grupę społeczną, reprezentującą pewną całość kulturową i istniejącą niezależnie od poszczególnych jednostek.
Taka postawa badawcza chroni przed formalizmem i mechanicznym ujmowaniem oraz interpretacją zjawisk ludnościowych w przestrzeni. Jednocześnie jednak uznanie ważności i prymatu roli czynników społeczno-gospodarczych i kulturowych nie oznacza, że dawną koncepcję determinizmu geograficznego zastępuje się z kolei determinizmem socjologiczno-kulturowym. Jak wspomniano wyżej, geografia ludności nie zapomina o biologicznych aspektach zbiorowego sposobu życia ludności, zwłaszcza w pewnych, dobrze jeszcze nie poznanych zachowaniach typu ekologicznego (na przykład zachowania wiążące się z nadmiernym lub zbyt rzadkim zajmowaniem danego obszaru), które mają charakter zachowań regulujących, spontanicznych i społecznie niekontrolowanych (tzw. subsocjalny poziom zachowań).
Zbiorowości ludzkie badane przez geografie ludności są, jako grupy społeczne, wytworem ewolucji kultury ściśle wiążącej się z rozwojem materialnych sił wytwórczych, nie mogą jednak być badane w zupełnym oderwaniu od ich historii i biologicznych właściwości ludzi. Tak więc geografia ludności, mimo swego wyraźnego profilu społecznego, posiada charakter międzydyscyplinarny, wymagający uwzględnienia dorobku wszystkich pokrewnych jej nauk geograficznych i nie geograficznych. W tym też sensie można mówić o granicznym lub przejściowym charakterze geografii ludności, która siłą rzeczy musi zapożyczać metody i wymieniać doświadczenia. Szczególnie silne więzy łączą geografię ludności z demografią oraz socjologią, z którymi dzieli nie tylko wspólny obszar badań, lecz także metody naukowego wyjaśniania zjawisk i procesów. Należy jednak pamiętać, że to przenikanie cechuje także inne dyscypliny naukowe, nie tylko geograficzne.
Odrębność metody geograficznej, w porównaniu z metodami demografii czy socjologii, polega przede wszystkim na dokładnym umiejscowieniu danych i ich analizie na tle innych czynników równie dokładnie umiejscowionych. Stąd zresztą bierze się kluczowe znaczenie tradycyjnego narzędzia badań geograficznych, jakim jest mapa. Warto pamiętać, że aspekt problemowy jest coraz częściej dostrzegany przez inne dyscypliny, w których wyodrębniają się nawet ewolucja społeczna, demografia regionalna, ekonomika przestrzeni. Stąd w przyszłości można oczekiwań większych zazębień między poszczególnymi dyscyplinami. Z kolei rola geografii ludności będzie dopóty czytelna, dopóki geograf potrafi wnieść coś specjalnego i wartościowego do badań nad ludnością.
Natomiast sama nazwa dyscypliny nie jest wystarczająco jasna, pojęcia geografii ludności bowiem nie są jednakowo rozumiane zarówno wśród samych geografów, jak i przedstawicieli innych nauk. W dotychczasowej literaturze naukowej stosowano wymiennie terminy „geografia ludności” i „geografia zaludnienia”. Ponieważ określenie „zaludnienie” używane jest niekiedy jako synonim liczby mieszkańców na określonym obszarze, dlatego wskazane wydaje się operowanie bardziej ogólnym terminem „ludność”.
Niektórzy geografowie uważają, że to, czym ma się zajmować geografia ludności, zależy przede wszystkim od reprezentowanej przez badacza koncepcji samej geografii. Inni sądzą, że przedmiot i zakres tej dyscypliny powinny być określane raczej przez specyfikę problematyki ludności, ponieważ wiele dyscyplin naukowych zajmuje się ludnością, skupiając jednak uwagę na wyodrębnionych dziedzinach badań. Geografowie nigdy nie mieli jednolitych zapatrywań na przedmiot i zadania swojej nauki; zgadzali się jednak, że celem jej powinno być wszechstronne poznanie wszystkich zjawisk naukowych, wiążących się z powłoką Ziemi. Nowe ujęcia metodologiczne, towarzyszące postępującej szybko formalizacji i kwantyfikacj i procesów poznawczych oraz studia nad teoretycznymi podstawami geografii, nie zmieniły dawnej rozbieżności poglądów, a nawet—jak się zdaje – ją pogłębiły.
4. Materiały źródłowe i faktograficzne
Podstawowym źródłem do wszelkich analiz geograficzno-ludnościowych są dane statystyczne dotyczące ludności. Dane te możemy czerpać z gotowych zestawień, przygotowywanych przez państwowe służby statystyczne, bądź też możemy je gromadzić podczas badań terenowych. Rodzaj badań szczegółowych stanowią tzw. źródła wywołane, których klasycznym przykładem są ankiety. W ostatnich latach w badaniach ludnościowych wykorzystuje się również tzw. dokumenty osobiste (życiorysy, wspomnienia, ankiety personalne itp.), a także szeroko rozumiane teksty (przekazy) literackie.
Nie ulega wątpliwości, że obserwowany w okresie powojennym rozwój geografii ludności wiąże się ze znacznym usprawnieniem pracy statystyki ludnościowej, dostarczającej coraz większej liczby danych dla coraz większej liczby krajów. Nie ulega również wątpliwości, że dane gromadzone przez służby statystyczne mają znaczenie kluczowe. Pochodzą one ze spisów ludności bądź z bieżącej ewidencji ludności. Natomiast badania terenowe służą jedynie do weryfikacji danych lub też właściwej interpretacji wyników, uzyskiwanych w rezultacie opracowania gotowych zestawień.
Spisy znane były już w starożytności. Pierwsze przeprowadzono w Egipcie w IV tysiącleciu p.n.e., przy czym w niektórych prowincjach przeprowadzano je co 2 lata przez dłuższy czas. Konfucjusz wspomina o powszechnym spisie chińskim w II tysiącleciu p.n.e., jednak historycznie udowodniony najstarszy spis chiński odbył się po zjednoczeniu Chin w 733 r. p.n.e. Wiadomo o spisach w starożytnej Persji, w Indiach, w Grecji i w Rzymie, w którym w okresie Republiki powtarzano spis co 5 lat, a w okresie cesarstwa – co 10-15 lat. Warto też zaznaczyć, że łacińskie określenie census zostało wprowadzone do terminologii statystycznej wielu krajów (Korčak 1963).
Jednakże spisy ludności prowadzone w sposób systematyczny, oparte na nowoczesnych metodach i dostarczające wielu różnych informacji o ludności, przeprowadzano dopiero od XVIII w. w państwach skandynawskich, niemieckich i włoskich. Wymienić tu można Islandię (1703), Hesję-Darmstadt (1742), Hesję-Kassel (1747), Szwecję (1748), Saksonię i Hanower (1755), Norwegię (1760), Danię (1769), Bawarię (1777), Prusy (1816). W niektórych państwach spisy ponawiane są regularnie. I tak serią powtarzanych co 5 lat spisów, poczynając od 1748 r., dysponuje Szwecja, a co 10 lat przeprowadzane są spisy w Stanach Zjednoczonych (od 1790 r.), we Francji i Wielkiej Brytanii (od 1801 r.; Kosiński 1967).
W Polsce pierwszy sumaryczny spis ludności przeprowadzono na mocy uchwały Sejmu Czteroletniego w 1790 r. Jednakże pierwsze w pełni nowoczesne spisy w naszym kraju odbyły się w okresie międzywojennym. Były to powszechne imienne spisy ludności z 30 IX 1921 r. i 9 XII 1931 r., zaplanowany zaś na 1941 r. uniemożliwiła wojna. Pierwszy powojenny spis ludności odbył się 14 II 1946 r. i był to spis sumaryczny o zawężonej tematyce. Pozwalał on też na ustalenie strat wojennych, na poznanie składu narodowościowego ludności oraz jej strukturę według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego.
Kolejne spisy przeprowadzono 5 XII 1950 r., 6 XII 1960 r., 8 XII 1970 r. i 7 XII 1978 r. Choć problematyka tych spisów, będących spisami pełnymi, była zbliżona,