Aby uzyskać skuteczność współczesnego spisu ludności, konieczne jest spełnienie kilku warunków, a zwłaszcza precyzyjnego określenia badanej zbiorowości pod względem rzeczowym (kogo spisujemy), terytorialnym, czasowym (jaką datę uznajemy za graniczną), właściwego sformułowania pytań i należytego przeszkolenia personelu spisowego. Z kolei materiał spisowy wymaga odpowiedniego opracowania i często dopiero po kilku latach odpowiednie dane udostępniane są w formie publikacji.
Jeśli chodzi o zakres stawianych pytań, to jest on bardzo ważny, zarówno ze względu na liczbę pytań, jak i ich dobór. Dążąc do ujednolicenia zbieranych podczas spisu danych, Biuro Statystyczne ONZ zaleca uwzględnienie 7 typów problemów. W praktyce liczba i zakres uwzględnianych cech będą zawsze różne ze względu na specyfikę problematyki poszczególnych krajów (tab. 1).
Tab. 1. Zakres pytań spisowych zgodnie z zaleceniami Biura Statystycznego ONZ (Kosiński, 1967, s. 18)
Również i w tym zakresie istnieją duże rozbieżności między różnymi krajami. W krajach skandynawskich i Holandii istnieją tzw. permanentne rejestry ludności, w których każdy obywatel ma swoje konto zakładane przy urodzeniu i zamykane ze śmiercią. W większości krajów jednak bieżąca ewidencja obejmuje ruch naturalny oraz niekiedy zmiany miejsca zamieszkania. Ewidencja zachowuje swą wartość jedynie wtedy, gdy jest ciągła i aktualna.
Bieżąca rejestracja zmian miejsca pobytu jest mniej dokładna i kompleksowa, gdyż nawet w tych stosunkowo nielicznych krajach, w których obowiązuje zgłaszanie zmian miejsc zamieszkania, uzyskiwane dane dotyczące wędrówek wewnętrznych dalekie są od ścisłości. Ponadto publikacje zawierające dane dotyczące przemeldowań podają na ogół liczbę osób zameldowanych i wymeldowanych, a bardzo rzadko kierunki przepływu. Nieco lepsza jest dokładność statystyk dotyczących migracji międzynarodowych, choć i w tym zakresie istnieją luki i rozbieżności, spowodowane różnorodnością źródeł (kontrola graniczna, statystyka portowa, dane dotyczące paszportów, zezwoleń na wykonywanie pracy cudzoziemcom itp.), jak również nie wszędzie szczelną kontrolą granic, zwłaszcza w byłych krajach kolonialnych.
Służby statystyczne ONZ także i w tym zakresie zgłosiły wiele zaleceń, a w publikacjach ONZ, w których przedrukowywane są dane ze źródeł narodowych („Statistical Yearbook”, „Demographic Yearbook” itp.) bardzo często oznacza się stopień wiarygodności danych. Ten ostatni problem należy mieć zawsze na uwadze przy wykonywaniu jakichkolwiek analiz ilościowych.
Do źródeł szczegółowych należy również zaliczyć tzw. źródła wywołane. Stanowią je materiały faktograficzne, dzięki którym można dotrzeć do świadomości, a także określić postawy, sądy człowieka lub określonej grupy społecznej. Innymi słowy rejestrują one i determinują przeżycia obiektywne i subiektywne dotyczące świata realnego, przeżywanego i wyobrażanego.
Ten typ materiałów źródłowych reprezentują przede wszystkim ankiety, które albo rejestrują fakty na określony temat (ankieta zamknięta), albo też nie określają nowo poznawanych badanych zagadnień (ankiety otwarte). Dzięki nim bada się między innymi postawy ludzi dotyczące przyczyn zmian miejsca zamieszkania, preferencji mieszkaniowych, a także którymi kierują się (lub kierowali) w realizacji swojej drogi życiowej lub szlaków dziennych wędrówek w mieście.
W ostatnich latach geografia ludności coraz częściej sięga po tzw. dokumenty osobiste, na przykład wyciągi z aktów stanu cywilnego, rejestry hipoteczne, spisy różnych grup zawodowych itp. Pozwalają one na analizowanie zachowania przestrzennego ludzi z różnych warstw, grup społecznych i, co najważniejsze, w różnych czasach i epokach historycznych. Wykorzystuje się również teksty literackie, traktowane jako rodzaj tekstu kultury, a więc przekazu o postawach i wartościach akceptowanych przez różnych ludzi i różne społeczności. Ze względu na swoją różnorodność (powieść, poezja, esej, autobiografia, dramat, scenariusz filmowy) pozwalają one badać stosunek do „miejsca” i „przestrzeni”, wyobrażenia przestrzenne, motywy migracji itp.
W pewnym sensie tego typu materiałem źródłowym są też wszelkiego rodzaju mapy, a zwłaszcza mapy topograficzne, katastry i plany, na przykład zabudowy miejskiej. Stanowią one bowiem doskonałe źródło badania rozmieszczenia ludności i jej poszczególnych kategorii (na przykład ludności wiejskiej i miejskiej). Pozwalają też prowadzić studia nad rozprzestrzenianiem się sfery zamieszkania (tzw. ekumeny), jej kurczenia się, a także wyjaśniania przyczyn tych i innych zjawisk ludnościowych. Powszechnie przyjmuje się, że odrębność metody geograficznej w porównaniu z metodami socjologii i nauk ekonomicznych polega przede wszystkim na dokładnym umiejscowieniu danych i ich analizie na tle innych czynników, również dokładnie umiejscowionych. Stąd też bierze się kluczowe znaczenie tradycyjnego narzędzia badań geograficznych – mapy.
ROZDZIAŁ II
CZŁOWIEK W PRZESTRZENI
1. Rozmieszczenie ludności
Problematyka rozmieszczenia ludności zajmuje poczesne miejsce w literaturze geograficznej. Wynika to nie tylko z traktowania rozmieszczenia ludności jako jednego z czynników krajobrazowych, lecz przede wszystkim jako swoistego wskaźnika geograficznego. Wskaźnik ten odzwierciedla ogół warunków naturalnych, gospodarczych, społecznych i historycznych danego terytorium, dobrze oddając złożony charakter przestrzeni geograficznej. Jest też kluczem do poznania indywidualności geograficznej regionu. Analiza rozmieszczenia ludności stanowi zazwyczaj wstępny etap prac w badaniach problemów przestrzennych regionu. Od niej rozpoczyna się analiza sieci komunikacyjnej i transportowej, budownictwa mieszkaniowego, rozwoju kulturalnego, przemian demograficznych, a także zwalczania zjawisk patologii społecznej itp.
W przeszłości zagadnienia rozmieszczenia ludności były rozpatrywane z reguły w odniesieniu do warunków geograficznych. Dominowała w nich historyczno-ekologiczna interpretacja zjawisk. Rozmieszczenie ludności uważano za efekt procesów wzajemnego przystosowywania się ludzi i środowiska naturalnego, które przebiegają w sposób ewolucyjny. Niektórzy geografowie byli skłonni przypisywać człowiekowi w tym procesie rolę bierną, przyrodzie natomiast rolę czynnika determinującego rozmieszczenie ludzi. Większość jednak uznawała ludność za czynnik aktywny, rozszerzający swoje panowanie nad przestrzenią ziemską. Dlatego też rozmieszczenie ludności nie było na ogół uważane za przejaw równowagi ekologicznej. Tym bardziej, że współczesne rozmieszczenie ludności jest zjawiskiem przejściowym, powstałym na skutek złożonych i ustawicznie zmieniających się przyczyn (Jagielski 1974).
Historia ostatnich dwóch stuleci potwierdziła ten pogląd. Okres ten odznaczał się bowiem wielką ekspansją terytorialną człowieka i zawładnięciem powierzchni Ziemi, jej lądów i mórz, masowymi migracjami międzykontynentalnymi i wewnętrznymi oraz tworzeniem i rozrastaniem się aglomeracji miejskich. Wielkość, złożoność i zmienność przyczyn, które wyznaczają miejsce zamieszkania i działalności ludzi, pozwala ujmować rozmieszczenie jako efekt procesów, w których występują zarówno czynniki oddziałujące na ogół ludności w sposób systematyczny, jak i czynniki losowe. Do tych pierwszych zaliczyć można na przykład postęp technologiczny, organizacyjny i kulturowy, do drugich -„szum w układzie”, wyrażający