Goeie ou Bothatjie. Vra nie vrae nie. Gee jou net blyplek wanneer jy nie weet watter kant toe nie. En altyd so bly oor die sakkie tabak.
Toe sy die eerste keer van Johannes af weggeloop het, was dit al skuilte wat sy kon vind.
3
Bosmense trou met bosmense. Net af en toe gebeur dit anders. Soos met haar en Johannes.
As sy stip terugdink, kan sy helder onthou toe sy hom die eerste keer gesien het. Sy en haar ma het die dag die tien myl dorp toe gestap van Langvleibos af om vir haar, Karoliena, rokslap en skoene te gaan koop. Halfpad het die perdekar hulle van agter af ingery en stilgehou om te vra of hy hulle geleentheid kon gee. Haar ma sê ja dankie, mister Stander, ons moet vir ’n vername saak dorp toe. Haar ma was nie so erg sku soos die meeste bosvrouens nie. Hulle klim. Sy agter, haar ma voor langs hom. Hy is ’n lang man, sy kop raak amper die kar se kap. Die perde draf lekker, dit was afdraand. Haar ma sê ewe spoggerig vir die man hulle gaan dorp toe om te gaan klere koop vir die kind wat moet hoërskool toe op Wittedrift.
O, sê die man. Kyk ewe verbaas om na haar; seker nie daaraan gewoond om te hoor dat boskinders, veral bosmeisiekinders, hoërskool toe gestuur word nie. Daar was wel ’n paar seuns uit die bos in die ambagskool op Knysna, maar die probleem was dat hulle standerd ses moes hê om ingeneem te word en dié had weinig, want lank voor standerd ses het hulle al in die kapspanne gewerk. Twee meisiekinders van Veldmanspad was in die huishoudkundeskool op die dorp; eintlik ’n skool vir armblanke kinders.
“Hoe oud is die dogter, mevrou?” vra die lang man.
“Veertien, sy’s laat skool toe. Baie slim in die kop, dominee het so kom soebat …”
Haar ma sê nie die volle waarheid van die dag toe die dominee op Langvleibos by hulle huis opgedaag het nie. Dit was ’n Saterdag. Hy sê vir haar ma hy is op besoek weens ’n ernstige versoek van die skoolhoof, meneer Heunis, by Veldmanspad. Gelukkig was die huis skoon en aan die kant. Dit was dominee Odendaal, hulle sê hy’t sommer begin goed uitsmyt as dinge nie na sy sin was in ’n bosmens se huis nie. Luister, dominee, sê haar ma, as jy gestuur is om te kom vra waarom die kind so baie uit die skool is, kan jy self luister hoe fluit haar bors van ongesteldheid van die koue en klamte waaronder ons moet leef omdat daar nie genade kom vir ons bosmense nie. Was dit nie vir die plankvloer wat Cornelius met sy eie hande ingeslaan het nie, had Karoliena lankal die tering, want net my gebede maak dat sy nog leef en sy’s my enigste, die weerlig het mos haar pa geslaan en my alleen in ellende agtergelaat om klaar te kom, ek stuur haar elke dag skool toe, maar dan hyg sy so van die fleim dat sy langs die pad moet gaan sit …
Dit was nie waar nie. Skool was ’n simpel plek. Sy, Karoliena, is maar net party dae nie terug klas toe ná loopspeeltyd nie, sy’t die skoolwerk in elk geval uit haar kop geken. Sy’t sommer langs die treinspoortjie gaan speel en vir die mense in die coach gewaai, of vir mister Kennet en die stoker en vir mister Botha op een van die trokke. Of gekyk waar die olifante die vorige nag oor die spoor is. Slimvoet, nooit óp die spoor getrap nie. Seker geweet hulle sou geskiet word as hulle dáárdie spoor stukkend trap. Dit was die houtkopers se spoor; mister Thesen en mister Parkes was hoogrykes – hulle het niks en niemand op hulle goed laat trap nie!
Eendag het sy ’n entjie verder langs die spoor af gespeel as gewoonlik. Dorpkant van die skool. Eers kom sy op die vars bol mis langs die spoor af, die wasem trek nog soos rook daaruit. Sy spring vinnig op die spoor, en dink ’n olifant sal haar nie dáár kom trap nie. Sy staan doodstil, sy luister. Sy bewe van bang, hulle sê olifant kan ’n mens doodklap met sy slurp. Sy wag, sy luister. Die bos aan weerskante van die spoor is stil. Net hier en daar ’n voël en die wind in die toppe van die bome wat klink soos see. Dikbos, waar die vreemdes gewoonlik uit die coach hang om hulle nog beter te vergaap aan die bos en bly hoop om iewers in die ruigtes ’n olifant of een van die wilde bosmense te gewaar. Die volgende oomblik hoor sy ’n ent vorentoe hout kraak. So ’n stadige, lang kraak. Asof ’n boom iewers omgeval het. Maar ’n boom val nie sommer om nie en die wind was te swak om een om te waai. Sy wag, sy luister. Niks. Spoorlangs kon sy nie ver sien nie, want voor was ’n taamlike skerp draai. Sy wag, sy luister. Nie ’n geluid uit sy plek nie. Versigtig begin sy aanloop na die draai se kant toe, bly langtree tussen die spore al op die dwarslêers langs. Sien ’n witels waar sy sou kon klim as daar dalk ’n olifant was wat haar wou skraap …
Toe sy op die draai kom, sien sy dit. Die vlier wat vollyf oor die spoor omgestoot lê vir ’n hindernis wat mister Kennet nooit betyds sal sien as hy met die treintjie van Diepwalle af kom nie. Nie met die twee trokke wat hy heelpad vooruit stoot nie! Ergste was dat sy die treintjie oomblikke tevore bo by Veldmanspad hoor fluit het, dat daar nie meer baie tyd was voordat hy in die boom sou kom vasry nie! Sy spring om en begin terughardloop. Sy hoor die treintjie kom, sy gaan staan langs die spoor en waai met haar arms, sy skree, sy waai, maar die stoker is aan háár kant van die spoor, die simpel man waai net terug. Die coach is nie aangehaak nie, dis houttreindag. Mister Botha staan op een van die agterste trokke half tussen die hout. Sy waai, sy skree, sy spring op en af. Hy skree iets terug van die skool wat na haar soek …
Toe hardloop sy maar al agter die treintjie aan.
Die vlier stamp die voorste stoot-trok dat hy skeef van die spoor af hang. Gelukkig nie om nie. Maar toe moes mister Kennet en mister Botha en die stoker eers saag en wegsleep, saag en wegsleep, om die pad oop te kry vir die trein. Hulle haal twee sware jacks weerskante van die enjin af en begin die trok met ’n lang ysterspar opjack; wikkel, wikkel tot die wiele terug is op die spoor. Harde werk. Amper tot donker. Mister Botha is kwaad, hy sê dis ’n ou ding van die vervloekste olifante, breek hom altyd op net die regte plek oor die spoor waar die drywer hom nie betyds kan sien en briek nie. En altyd is dit ’n vlier. Kon jy ons nie op ’n manier gewaarsku het nie, Karoliena?
Haar ma lieg die dag lekker vir die predikant. Hy sê: Ek is nie hier oor u dogter se afwesigheid nie, mevrou Kapp. Meneer Heunis het gevra dat ek met u oor haar moet kom praat. Ek verstaan dat sy ’n baie skrander leerling is, wat volgende jaar hoërskool toe behoort te gaan.
“Dan moet die skool haar maar stuur, ek het nie geld nie.” Haar ma was dadelik opgeruk.
“Meneer Heunis verseker my dat sy skolasties baie sterk is.”
“Wat weet hy?” Later het haar ma haar gevra wat die fênsie woord beteken wat die predikant gebruik het. Dit beteken ek is slim, Ma. O.
“Ons kom dus met ’n voorstel dat sy na die hoërskool op …”
“Ek stuur nie die stomme kind in tussen daardie klomp Engelse kinders op Knysna nie, ons ken in elk geval nie Engels nie en buitendien, sy kry genoeg spot van hulle in die straat as ons op die dorp kom.”
“Jy’s nou oorhaastig, mevrou Kapp!”
“Nee, dominee, en ek laat haar ook nie na die housecraft school op die dorp gaan waar hulle maar eintlik net leer om wit meide vir die rykes te word nie.”
“Ons wil hê sy moet na Wittedrift se skool, duskant Plettenbergbaai, gaan.”
Eers het haar ma se mond oopgeval. Toe kom die skok: “Wittedrift se skool? Met geld wat ek waar moet kry? Dit beteken sy moet in die koshuis bly en klere en allerhande goed kry waarvan ’n arme boswerker nie eers die helfte kan bekostig nie!”
“Sy sal ’n losiesbeurs gegee word om in die kerkkoshuis te kan bly en die Kerk is selfs bereid om haar met klere te help.”
Toe spog haar ma lekker by die man van die perdekar met haar dogter wat hoërskool toe gaan.
Sy, Karoliena, het nie veel notisie geneem nie. Leef was toe nog baie soos slaap. Behalwe dat jy kon droom soos jy wou. Droom dat jy mooi en deftig was soos die meeste dorpsmeisiekinders, of soos die vreemdes wat saam met die houttreintjie na die bos kom kyk het. Droom, as jy voetpadlangs deur die bos loop, dat jy hakskoene aanhet, jy hou net jou kop en jou skouers regop soos ’n regte mens. Nie soos ’n armblanke nie.
Die man met die perdekar het hulle voor Smith se winkel in Main Street afgelaai en sy hoed deftig gelig toe