– Biror joyda soat beshlarda uchrashaqolaylik.
– Unday bo‘lsa, narigi qirg‘oqda.
– Mayli. Soat beshda «Kriyon»da bo‘laman.
– Faqat aldamang-da, – dedim men.
– Xotirjam bo‘ling, – dedi Bret. – Nahotki sizni biror marta aldagan bo‘lsam?
– Maykldan xabar bormi?
– Bugun xat oldim.
– Xayrli tun, janob, – dedi graf.
Ko‘chaga chiqdim-da, hamon gavjum «Rotonda» kafesining yonidan o‘tib, Sen-Mishel xiyoboni tomon yurdim. Stollari butun yo‘lkani egallab olgan ro‘paradagi «Kupol» kafesiga nazar tashlagandim, kimdir qo‘lini silkib chaqirgandek bo‘ldi – kimligini bilolmay yo‘limda davom etdim. Monparnas xiyoboni kimsasiz edi. Lavin restorani allaqachon yopilgan, «Klozeri-de-Lill» oldidagi stollarni yig‘ishtirib olishyapti. Men yoysimon fonuslar yorug‘ida yashnab turgan kashtan barglari orasida qad rostlagan Ney haykali yonidan o‘tdim. Haykal poyiga to‘q-qizil gullari so‘liy boshlagan chambar tirkab qo‘yilibdi. To‘xtab tasmadagi «bonapartchilar guruhidan» yozuvini o‘qidim, gulchambar qo‘yilgan kun yozib qo‘yilgan – qaysi kunligi esimda yo‘q. Arg‘uvonning yam-yashil barglari orasida qilichini o‘ynatib turgan sovut-dubulg‘ali kiyimdagi marshal Ney savlat to‘kib turardi. Men xuddi uning ro‘parasida, Sen-Mishel xiyobonining boshida yashardim.
Xizmatchi ayolning xonasida chiroq yonib turgan ekan, eshigini taqillatuvdim, u xat-xabarlarni olib chiqib berdi. Unga xayrli tun tilab, yuqoriga ko‘tarildim. Ikkita xat va bir qancha gazeta kelibdi. Xatlar Amerikadan ekan. Ulardan biri bankning hisob-kitob qog‘ozi edi. Bankda qolgan mablag‘ 2432 dollar-u 60 sentga teng ekan. Men chek daftarchamni olib, shu oyning boshidan beri ko‘chirilgan to‘rtta chekdagi mablag‘ni chegirib tashladim-da, qoldig‘i 1832 dollar-u 60 sent ekanini hisoblab chiqdim. Uni xatning orqa tomoniga yozib qo‘ydim. Ikkinchi konvertda nikoh haqidagi xabarnoma bor edi. Janobi Aloizius Kirbi bilan uning xotini qizlari Ketrinning nikohini ma’lum qilishibdi. Men na bu qizni va na u turmushga chiqayotgan yigitni bilardim. Aftidan, ular shunday xabarnomani butun shaharga tarqatgan bo‘lishsa kerak. Ismi kulgili. Agar Aloizius ismli biror odamni taniganimda ham uni yodimda saqlashimga ishonchim komil edi. Xabarnomada tamg‘a bor ekan. Xuddi grek gersogi Ziziniki kabi. Grafniki ham. Graf juda kulgili. Bretda ham unvon bor. Ledi Eshli. Jin ursin, Bretni. Sizni jin ursin, ledi Eshli!
Oshxonadagi gazni o‘chirib, karavot yonidagi chiroqni yoqdim-da, yotoqxona derazasini lang ochib yubordim. Karavot derazadan ancha berida bo‘lgani uchun ochiq deraza yoniga o‘tirib yechina boshladim. Bozorga sabzavot tashiydigan tungi poyezd tramvay izi bo‘ylab o‘tib ketdi. Bu poyezdlar tunda, uyqung o‘chib ketganda, ayniqsa gursillab yuradi. Yechinayotib karavot yonidagi kiyim-kechak shkafining oynasiga qaradim. Mebellar fransuz uslubida joylashtirilgan. Ehtimol, qulay bo‘lsa kerak. Pijamamni kiyib o‘ringa cho‘zildim. Boya keltirilgan ikkita sport jurnalining ustidagi qog‘oz va tasmasini olib tashladim. Biri to‘q sariq rangda. Ikkinchisi – sariq. Ikkalasida ham bir xil xabar bo‘ladi, shuning uchun ham birinchisini o‘qiganingdan keyin ikkinchisini o‘qiging kelmaydi. «Le-Toril» jurnali yaxshiroq, o‘shandan boshladim. Boshidan oxirigacha, tahririyatga maktublardan tortib to hazil-topishmoqqacha o‘qib chiqdim. Keyin chiroqni o‘chirdim. Uxlab qolsam, ajab emas.
Fikrlarim ishga tushib ketdi. Eski alam iztirobga solardi. Ha, orqa-o‘ngingga qaramay qochish paytida bunaqa jarohatlanish g‘irt ahmoqona ish edi, yana italyancha xufiyona frontda. Italiya gospitalida biz uyushma tashkil etmoqchi bo‘ldik. Uning italyancha nomi kulgili jaranglardi. Qiziq, boshqalar ning, italyanlarning holi nima kechdiykin? Bu Milanda, Ponte korpusining Bosh gospitalida bo‘lgandi. Yonginamizda Zonde korpusi joylashgandi. Gospitalning ro‘parasida Pontening haykali o‘rnatilgandi, balki Zondenikidir. O‘sha polkovnik gospitalga kelib meni ko‘ruvdi. Kulgili bo‘lgandi. O‘shanda daf’atan kulgili bo‘lgandi-da. Hamma yog‘im bintga o‘rab tashlangandi. Ammo unga men haqimda gapirib berishibdi. Shunda u o‘zining ajib nutqini so‘zlagandi: «Siz chet ellik – ingliz bo‘lishingizga qaramay (barcha chet elliklarni inglizlar deb atashardi), hayotingizdan ham ko‘ra ortiqroq narsani baxshida etdingiz!» Ajoyib nutq. Uni nurlanib turadigan harflar bilan yozib, tahririyatga ilib qo‘ysa arzirdi. U hazil-pazilsiz jiddiy gapirgandi. Aftidan, polkovnik o‘zini mening o‘rnimda tasavvur qilgan bo‘lsa kerak. Nuqul: «Che mala fortuna! Che mala fortuna!»3 – derdi.
Men aslida, ilgari bu haqda hech o‘ylab ko‘rmagandim. Hozir ham unga shunchaki munosabatda bo‘lib, tevarak-atrofdagilar tinchini buzmaslikka harakat qilaman. Aftidan, meni Angliyaga jo‘natishganda, Bret bilan uchrashib qolmaganimda bu menga hecham xalaqit bermagan bo‘lardi. Menimcha, Bret ilojsiz narsani istab qolgandi. Odamlar hamma vaqt shunaqa. Jin ursin, odamlarni. Katolik cherkovi bunday paytda yordam berishga usta. Nima ham derdim, yaxshi maslahat. Bu haqda o‘ylamaslik kerak.
Ajoyib maslahat. Bunga amal qilib ko‘r-chi. Qani, bir urinib ko‘r.
Ko‘zimga uyqu qo‘nmay, o‘ylab yotibman-u, xayollarim dam u narsaga, dam bu narsaga sakrab o‘tadi. Keyin bu haqdagi fikrlarimni ortiq quvolmay, Bret haqida o‘ylay boshladim, boshqa hamma narsa xotiramdan yiroqlashib ketdi. Bret haqida o‘ylarkanman, xayollarim endi dam u narsaga, dam bu narsaga sakrashni bas qilib, xuddi yengil to‘lqinda suzib ketayotgandek tuyildi. Shu payt kutilmaganda yig‘lab yubordim. Keyin biroz yengil tortdim-da, ko‘chadan o‘tayotgan og‘ir vagonlarning taraqa-turuqiga quloq solib yotib uxlab qolibman.
To‘satdan uyg‘onib ketdim. Tashqaridan shovqin eshitildi. Quloq solgan edim – tanish ovozni eshitgandek bo‘ldim. Xalatimni kiyib, eshik yoniga keldim. Pastdan xizmatchi ayolning ovozi kelmoqda edi. U jahl bilan gapirardi. Meni surishtirayotganini eshitib, uni chaqirdim.
– Uyg‘ondingizmi, janob Barns? – so‘radi xizmatchi ayol.
– Ha, nima gap?
– Allaqanday ayol butun ko‘chani boshiga ko‘taryapti. Bemahalda bu qanaqa beadablik! Sizni ko‘rmoqchi emish. Uxlayotganingizni aytdim.
Keyin Bretning ovozini eshitdim. Uyqisirab, Jorjet kelibdi, deb o‘ylabman. Negaligini bilmayman. U axir, manzilimni bilmasdi-ku!
– Iltimos, uni yuqoriga taklif eting.
Bret zinapoyadan sekin chiqa boshladi. Uning qip-qizil mastligini sezib qoldim.
– Rosa mojaro bo‘ldi-da, – dedi u. – Axir, sen uxlamaganding, to‘g‘rimi?
– Sening-cha, nima qilayotgandim?
– Bilmadim. Soat necha bo‘ldi?
Devordagi soatga qaradim. To‘rt yarim bo‘libdi.
– Soat necha bo‘lganini ham bilmabman, – dedi Bret. – O‘tirsam maylimi? Jahling chiqmasin, azizim! Hozirgina grafni tashlab chiqdim. Meni mashinasida o‘sha olib keldi.
– Qalay u? – shkafdan konyak, soda va stakan oldim.
– Atigi bir tomchi quy, – dedi Bret. – Boshqa zo‘rlama. Grafmi? Yomon emas. Uyam o‘zimizdan.
– U rostdan ham grafmi?
– Sening salomatliging uchun. Menimcha, rost bo‘lishi kerak. Har holda, graf bo‘lishga munosib. Jin ursin uni, odamlar haqida uning bilmagan narsasi yo‘q! Bularning hammasini qayerdan olganiykin? Amerikada konditer korxonalari tarmog‘ining egasi ekan.
Bret stakanga labini tekkizib qo‘ydi.
– Menimcha, u «tarmoq» degandi. Shunga yaqinroq. Kimdir menga u haqda gapirib, shu tarmoqlarni chirmashtirib yurishini aytgandi. Juda qiziq. Lekin u o‘zimizdan. Butunlay o‘zimizdan. Shak-shubhasiz. Yaqqol ko‘rinib turibdi.
U yana bitta ho‘plab qo‘ydi.
– Aslini olganda, u bilan nima ishim bor? Mendan xafa emasmisan? Bilasanmi, u Ziziga rosa yordam beryapti.
– Zizi-chi, u chinakam gersogmi?
– Judayam bo‘lishi mumkin. Greklarning